Η ανύπαρκτη ουλή της ευτυχίας

«Happiness is a warm gun»:
John Lennon

Μετά τις ελπιδοφόρες γιορτινές μέρες ας μιλήσουμε για κάτι ευχάριστο: την ευτυχία! Φευ, τα προβλήματα αρχίζουν αμέσως από την ίδια την ετυμολογία της λέξης.

Η ευτυχία είναι μια πολυδιάστατη έννοια, που έχει αποτελέσει αντικείμενο πολλών και διαφορετικών επιστημονικών κλάδων, οι οποίοι δεν έχουν καταλήξει σε έναν κοινώς αποδεκτό ορισμό ή έναν κοινό κώδικα αναφορικά με το ζήτημα, κάτι που προσδίδει μια μυστηριακή γοητεία στο εγχείρημα προσδιορισμού τού τι σημαίνει αυτή η πολυχρησιμοποιημένη λέξη.

Η δυσκολία της ερμηνείας της έννοιας «ευτυχία» αποτυπώνεται στην προσπάθεια ορισμού της στο κλασικό «Λεξικό της Φιλοσοφίας» του Andre Lalande (1955), όπου η ετυμολογική ανάλυση συμπληρώνεται από δύο ακόμη επεξηγήσεις και εν τέλει απαιτεί και μια κριτική επί των όρων, ώστε ο αναγνώστης να μπορεί να θεωρήσει ότι έχει κάπως κατανοήσει τις εννοιολογικές παραμέτρους της. Η ετυμολογική σημασία αναφέρεται στην ευνοϊκή τύχη, από το ελληνικό πρόθεμα «ευ» και το ουσιαστικό «τύχη», από το ρήμα τυγχάνω (από τη ρίζα: τυχ-). Η σημασία αυτή παρουσιάζει αντιστοιχία και με τον αγγλοσαξονικό όρο happiness από το happen με την έννοια του γεγονότος που συμβαίνει κατά τύχη, καθώς και το γερμανικό gluck από τη γερμανική ρίζα gelingen, που σημαίνει επιτυγχάνω.

Με μια ευρύτερα φιλοσοφική θεώρηση, ευτυχία, σύμφωνα πάντα με το Λεξικό του Lalande, είναι «Η κατάσταση της πλήρους ικανοποιήσεως που γεμίζει όλη τη συνείδηση». Προτείνεται παράλληλα ο αναλυτικότερος και διεισδυτικότερος ορισμός που δίνει ο Καντ στο έργο του «Κριτική του Καθαρού Λόγου», σύμφωνα με τον οποίο η ευτυχία ταυτίζεται με την «ικανοποίηση όλων των κλίσεών μας, τόσο σε έκταση, δηλαδή σε πολλαπλότητα, όσο και σε ένταση, δηλαδή σε διάρκεια».

Η Ινγκριντ Μπέργκμαν είχε πει κάποτε ότι ευτυχία είναι καλή υγεία και κακή μνήμη, ενώ ο συνθέτης Οσκαρ Λέβαντ υποστήριζε πως ευτυχία δεν είναι κάτι που βιώνεις αλλά που το θυμάσαι. Από την αρχαιότητα ως σήμερα το αγαθό της μακαριότητας πήρε ένα σωρό διαφορετικά νοήματα. Μόνο ο Αυγουστίνος είχε καταγράψει τουλάχιστον 289 σχετικές γνώμες!

Don’t worry, be happy! H προτροπή δέσποζε φαρδιά-πλατιά στα μακό των τουριστών που επισκέπτονταν την Ελλάδα τη δεκαετία του ’80. Δεν υπήρχε βιβλίο, δεν υπήρχε περιοδικό, δεν υπήρχε ταινία που να μη βομβάρδιζε το κοινό από τρόπους κατάκτησης της ευδαιμονίας. Σήμερα, τριάντα οκτώ χρόνια αργότερα, η εκδίκηση είναι ένα πιάτο… Η αλλαγή είναι το μόνο βέβαιο στη ζωή.

Η πιο κοινότοπη ερώτηση σε όλες τις χώρες του πλανήτη είναι: «Τι κάνεις;». Θα την ακούσουμε από τα χείλη του πιο αγαπημένου μας προσώπου μέχρι του πιο επίπλαστου φίλου μας. Για να απαντήσουμε όμως, αν θέλαμε να είμαστε ειλικρινείς, θα έπρεπε να υποβάλουμε τον εαυτό μας σε εξονυχιστικό σκανάρισμα, να βυθιστούμε στα μύχια της ύπαρξής μας, αντί να απαντήσουμε αμέσως το εξίσου κοινότοπο: «Είμαι καλά». Και εντάξει, με το «καλά» γλιτώνει κανείς εύκολα. Τοποθετεί το επίπεδο της διάθεσης σε έναν «γκρίζο» μέσο όρο. Πόσες φορές άραγε θυμόμαστε όμως να έχουμε απαντήσει: «Είμαι ευτυχισμένος»;

«Να είστε ευτυχισμένοι». Η προτροπή-καταναγκασμός. Λες και η ζωή είναι μια πορεία όπου σε κάθε στροφή μάς περιμένει απαραίτητα μια δόση υπερπλήρωσης, μια παραδεισένια σύνθεση, ένα μικρό θαύμα οικογενειακής και επαγγελματικής ισορροπίας, μια εγκατεστημένη αρμονία, την οποία μας χρωστούσε μια γενναιόδωρη θεότητα που μας όφειλε μια ουράνια παρηγοριά. «Να είστε ευτυχισμένοι». Τι πρέπει λοιπόν να απαντήσουμε σε αυτή την τρομερή ευχετική προστακτική;

Από τη φύση της η ευτυχία είναι ένα αίνιγμα, κάτι εντελώς υποκειμενικό. Αλλιώς νεύει η ευτυχία σε μένα κι αλλιώς στον διπλανό μου. Για κάποιον, ευτυχία σημαίνει να είναι αραχτός σε μια παραλία. Για κάποιον άλλον είναι να είναι βουτηγμένος στο χρήμα και στην τρέλα της πόλης και να προσπαθεί να πετύχει τους στόχους του. Αλλοι ανακαλύπτουν την πραγματική αξία της ζωής έχοντας πρώτα πιάσει για τα καλά πάτο. Είναι εκείνοι που μόνο αφού περάσουν από τρομερές δοκιμασίες, κακουχίες και αρρώστιες –γιατί η αξιολόγηση της ευτυχίας εμπεριέχει τη δυστυχία –μπορούν να συνειδητοποιήσουν τι αγαθό τους έχει χαριστεί από τη στιγμή της γέννησής τους. Υπό μια έννοια η ευτυχία είναι σαν το α-διανόητο του Κώστα Αξελού. «Για να προσεγγίσουμε το α-διανόητο, για να προσπαθήσουμε να το σκεφτούμε, χρειαζόμαστε μια σκέψη ποιητική, που να μη θυσιάζει τη σκεπτόμενη δύναμή της ούτε την ποιητική δύναμή της, ενώνοντάς τες στον ίδιο παλμό. Η σκέψη της αναζήτησης αυτής πρέπει να παραμείνει πάντοτε αντιμέτωπη με την καθημερινή ζωή, καθώς αφορά θανάσιμα αυτό που έχουμε να ζήσουμε».

«Γεννηθήκαμε μια φορά και δεν γίνεται να γεννηθούμε και δεύτερη και είναι βέβαια πως δεν θα υπάρξουμε ξανά στον αιώνα τον άπαντα» λέει ο Επίκουρος. Αφού λοιπόν δεν έχουμε τον έλεγχο του αύριο, μήπως παρασυρμένοι από το κυνήγι μιας ενσφηνωμένης φασματικής ευτυχίας αναβάλλουμε την υπαρκτή για αργότερα;

Η εμμονική αναζήτηση της ευτυχίας στον κόσμο δεν είναι αποκλειστικό προνόμιο των δυτικών κοινωνιών. Αμέτρητα εγχειρίδια ανατολικών εσωτερικών φιλοσοφιών κατακλύζουν τα βιβλιοπωλεία της Δύσης, στοχεύοντας ακριβώς εκεί. Κάτι ο μυστικισμός της Ανατολής, κάτι το ζεν και τα πάσης φύσεως εναλλακτικά, όλο και περισσότεροι δυτικοί άρχισαν να αμφισβητούν κατά πόσο η καταναλωτική κοινωνία μπορεί να χαρίσει στον άνθρωπο την ευφορία. Ομως πρόκειται για την ίδια παγίδα. Από το σουπερμάρκετ των αγαθών, στο σουπερμάρκετ της πίστης. Οι ποικιλώνυμοι γιόγκι εκλαΐκευσαν τον εσωτερισμό –τον έκαναν μόδα ακόμη και στα σετ του Χόλιγουντ –έγιναν οι εμπορικοί αντιπρόσωποι της ένδον γαλήνης. Να είστε ευτυχισμένοι. Ο Φρόιντ το είχε πει ξεκάθαρα: «Είναι υποχρεωμένος κανείς να πει πως η προοπτική να πρέπει ο άνθρωπος να είναι ευτυχισμένος δεν συμπεριλαμβάνεται στα σχέδια της Δημιουργίας». Οταν μια επιθυμία γίνεται στόχος, όταν μια πρόθεση γίνεται ανάγκη, κάπου κρύβεται μια ύποπτη μετάθεση. Και εάν αυτή η προοπτική, η ευτυχία, γίνει σκοπός της ζωής του ανθρώπου, δεν υπάρχει, αφού την αναζητά χωρίς ουσιαστικά να γνωρίζει τη φύση της, σε τι δηλαδή συνίσταται.

Πιο παλιά, ο Αριστοτέλης το είχε θέσει αλλιώς: Χρησιμοποιώντας τη λέξη «ευδαιμονία», την συνέδεε με την ύπαρξη ελεύθερου χρόνου, ο οποίος διακρίνεται με σαφήνεια από τον εργάσιμο, καθώς, όπως τονίζει, «εργαζόμαστε για να σχολάσουμε, όπως κάνουμε πόλεμο για να εξασφαλίσουμε ειρήνη». Ολα αυτά βέβαια προϋποθέτουν ελεγκτικούς μηχανισμούς, οι οποίοι ισχύουν εσαεί. Απλώς σήμερα νομίζουμε ότι εκείνο που ελέγχει το Μεγάλο ελέγχει και τον Κόσμο, ενώ εκείνο που ελέγχει το Μικροσκοπικό είναι που το κάνει, όπως σοφά ισχυρίζεται ο Τόμας Πίντσον.

Κανένας λογικός άνθρωπος δεν θα αντιστρατευόταν την επιδίωξη της ευτυχίας. Ο Τόμας Τζέφερσον την ενέταξε μάλιστα ως στόχο στη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ το 1776. Αν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς θα παραδεχτούμε πως κάθε φορά που νιώθουμε ευτυχισμένοι, η αίσθηση αυτή είναι το αποτέλεσμα μιας εύνοιας, μιας δωρεάς υγείας, ειρήνης, αγάπης και ευημερίας, όχι μιας υπολογισμένης συμπεριφοράς.

Τι είναι εν τέλει η ευτυχία; Ενα βίωμα; Ενα συναίσθημα; Μια διάθεση, όλα μαζί; Μια γραμμική πορεία; Μια τεθλασμένη; Είναι συνεχής ή ασυνεχής; Και πώς την αναγνωρίζουμε εφόσον και εάν την έχουμε ζήσει; Δεν υπάρχει ουλή για να μας τη θυμίζει.

Το μυστικό μιας πλήρους, ή καλύτερα μιας διάπυρης ζωής, βρίσκεται περισσότερο στην αδιαφορία για την ευτυχία. Είναι στο άνοιγμα στη ζωή μέσα από τη γνώση αλλά και το ξεπέρασμα των ορίων μας και την επίγνωση της ενότητας του Κόσμου. Και ας θυμόμαστε ότι το χειρότερο με την ευτυχία (εάν τελικά υπάρχει) δεν είναι να μην την κερδίσουμε ποτέ, αλλά να περάσουμε από δίπλα της και να μην την αναγνωρίσουμε.

Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.