Εκρηξη οργής στο Ιράν λόγω φτώχειας και θεοκρατίας

Τι συμβαίνει στο Ιράν; Γιατί αυτές οι διαδηλώσεις, με τα πρωτοφανή συνθήματα κατά του θεοκρατικού καθεστώτος, ξέσπασαν τώρα, που ο πληθωρισμός έχει μειωθεί, η οικονομία αναπτύσσεται ύστερα από χρόνια ύφεσης και, χάρη στη χαλάρωση ορισμένων διεθνών κυρώσεων, το αργό πετρέλαιο του Ιράν πωλείται και πάλι στο εξωτερικό;

Η απάντηση είναι ότι για τους απλούς Ιρανούς η φτώχεια μεγαλώνει –όπως και η ανεργία και η πολιτική καταπίεση. Παρά τις ελπίδες ότι η συμφωνία για τα πυρηνικά με τις δυτικές δυνάμεις, το 2015, θα χάριζε οικονομική ανάπτυξη για όλους, η καθημερινή ζωή παραμένει σκληρή και δεν υπάρχουν αρκετές θέσεις εργασίας για μια στρατιά άνεργων νέων.

Οι αυξήσεις στα καύσιμα κατά 50%, που αποκαλύφθηκαν στον προϋπολογισμό του Δεκεμβρίου, ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι της οργής.

Το περασμένο Σαββατοκύριακο χιλιάδες Ιρανοί ξεχύθηκαν στους δρόμους, στις πρώτες διαδηλώσεις αυτού του είδους σε μία δεκαετία. Ζήτησαν την αλλαγή ενός καθεστώτος το οποίο κατηγορούν για οικονομικές δυσχέρειες, μαζική διαφθορά και πολιτικούς και κοινωνικούς περιορισμούς. Η άμεση αφορμή για τις διαμαρτυρίες φαίνεται να είναι οικονομική.

Η μεγαλύτερη διαδήλωση κατά του καθεστώτος από το 2009 ξεκίνησε με μια ειρηνική συγκέντρωση στη βορειοανατολική πόλη Μασχάντ –τη δεύτερη μεγαλύτερη του Ιράν -, σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την άνοδο των τιμών σε τρόφιμα και καύσιμα.

Αλλά αυτό που ξεκίνησε ως διαμαρτυρία ενάντια στην ακρίβεια και τη διαφθορά μετατράπηκε, τις επόμενες ημέρες, σε λαϊκή πολιτική διαδήλωση κατά του θεοκρατικού καθεστώτος. Συνθήματα ακούστηκαν όχι μόνο εναντίον του προέδρου Χασάν Ροχανί, αλλά και ενάντια στον ανώτατο ηγέτη αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ και στην κληρικοκρατία γενικά. Οι διαδηλωτές φώναζαν «Θάνατος στον δικτάτορα» και «Κάτω η Ισλαμική Δημοκρατία», ενώ διαδηλώσεις έγιναν ακόμη και στο Κομ, ιερή πόλη με πανίσχυρους μουλάδες.

Υπάρχει επίσης οργή για τις παρεμβάσεις του Ιράν στο εξωτερικό. Στο Μασχάντ μερικοί φώναζαν «όχι Γάζα, όχι Λίβανος, η ζωή μου για το Ιράν» και «Αφήστε τη Συρία, σκεφθείτε εμάς».

Οι μεταρρυθμιστές λένε ότι οι σκληροπυρηνικοί διοργάνωσαν τις διαδηλώσεις στο Μασχάντ, και ίσως σε άλλες πόλεις, για να υπονομεύσουν την κυβέρνηση του μετριοπαθούς Ροχανί, επιδιώκοντας να επωφεληθούν από τη δυσαρέσκεια του κόσμου για την οικονομία. Αναλυτές λένε επίσης ότι είναι πολύ παράξενο που οι διαμαρτυρίες σάρωσαν όλη τη χώρα σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα και υποπτεύονται ότι υπάρχει κάποια οργάνωση πίσω από αυτό –ίσως ένα σχέδιο για να αποδειχθεί πόσο αναποτελεσματικός είναι ο Ροχανί.

Το 2013 ο Ροχανί κληρονόμησε μια οικονομία κατεστραμμένη από τις λαϊκιστικές πολιτικές των σκληροπυρηνικών προκατόχων του και από τις διεθνείς κυρώσεις που είχαν επιβληθεί λόγω του πυρηνικού προγράμματος. Ενώ έχει σημειωθεί κάποια πρόοδος –ο πληθωρισμός είναι τώρα στο 10%, πολύ χαμηλότερος από το 45% του 2013 -, η ανεργία των νέων παραμένει πολύ ψηλά, στο 40%. Περίπου άλλοι 830.000 νέοι θα ψάχνουν για δουλειά στο επόμενο ιρανικό έτος, το οποίο αρχίζει τον Μάρτιο, το 70% των οποίων είναι απόφοιτοι πανεπιστημίων.

Η κυβέρνηση αναγνωρίζει ότι πρέπει να γίνουν πολλά ακόμη για να βελτιωθεί η ζωή του πληθυσμού. Αλλά η κατάθεση του προϋπολογισμού στο Κοινοβούλιο τον περασμένο μήνα έδειξε ότι οι τιμές των καυσίμων θα αυξηθούν, ενώ θα καταργηθούν πολλά επιδόματα κοινωνικής πρόνοιας. Και όλα αυτά εν μέσω τεράστιας αβεβαιότητας σχετικά με τον χρηματοπιστωτικό τομέα, ιδιαίτερα για τα παράνομα πιστωτικά ιδρύματα που συνδέονται με θρησκευτικούς και στρατιωτικούς οργανισμούς, όπως οι «Φρουροί της Επανάστασης».

Εκατομμύρια Ιρανοί έχουν καταθέσει τα χρήματά τους σε αυτά τα ιδρύματα, τα οποία έχουν ξεφυτρώσει σαν μανιτάρια την τελευταία δεκαετία και σήμερα διαχειρίζονται περίπου το 25% των τραπεζικών εργασιών. Η κεντρική τράπεζα του Ιράν έκλεισε μερικά από αυτά το 2017 και πολλοί φοβούνται ότι θα υπάρξουν πτωχεύσεις, με αποτέλεσμα να χαθούν αποταμιεύσεις μιας ζωής.

Αυθόρμητες αντικυβερνητικές διαδηλώσεις είναι σπάνιες σε μια χώρα όπου οι «Φρουροί της Επανάστασης» και πολυάριθμες υπηρεσίες πληροφοριών παρακολουθούν στενά τον πληθυσμό. Οπως ήταν αναμενόμενο, το καθεστώς κατηγορεί αντι-επαναστατικά στοιχεία, ξένες δυνάμεις και πράκτορες. Αλλά οι διαμαρτυρίες οφείλονται σαφώς στη γενικευμένη λαϊκή δυσαρέσκεια, κυρίως λόγω των επιδεινούμενων οικονομικών συνθηκών που αντιμετωπίζουν οι απλοί Ιρανοί. Η πρόσφατη αύξηση κατά 40% της τιμής των αβγών, βασικού τροφίμου της εργατικής τάξης, άσκησε επιπλέον πίεση στα φτωχότερα στρώματα του πληθυσμού.

Πολλοί πιστεύουν ότι χρήματα που θα έπρεπε να χρησιμοποιηθούν για τη βελτίωση της ζωής του κόσμου τα ξοδεύουν οι ηγέτες του Ιράν σε συγκρούσεις στη Συρία, την Υεμένη και στο Ιράκ. Δισεκατομμύρια ξοδεύονται επίσης για τη διάδοση της θρησκευτικής προπαγάνδας και του σιιτικού ισλάμ σε όλο τον κόσμο.

Μεταρρυθμιστές και συντηρητικοί κατηγορούν ο ένας τον άλλον και ξένες δυνάμεις για τις ταραχές στις οποίες σκοτώθηκαν 21 άνθρωποι μέσα σε μια εβδομάδα. Την περασμένη Τρίτη, ο αγιατολάχ Χαμενεΐ δήλωσε ότι «οι εχθροί του Ιράν» χρησιμοποιούν χρήματα, όπλα, την πολιτική και τις υπηρεσίες πληροφοριών για να υπονομεύσουν την Ισλαμική Δημοκρατία. Και την Τετάρτη ο επικεφαλής των «Φρουρών της Επανάστασης» ανακοίνωσε την «ήττα της στάσης», καθώς δεκάδες χιλιάδες άτομα συμμετείχαν στις φιλοκυβερνητικές αντι-διαδηλώσεις που διοργάνωσε το καθεστώς για να αντιμετωπίσει την αναταραχή.

«Σήμερα, μπορούμε να πούμε ότι αυτό είναι το τέλος της στάσης του ’96», είπε ο στρατηγός Μοχάμεντ Αλί Τζαφάρι, αναφερόμενος στο τρέχον έτος –1396 –στο περσικό ημερολόγιο. Τόνισε ότι «η ετοιμότητα των Αρχών ασφαλείας και η επαγρύπνηση των πολιτών» οδήγησαν στην ήττα των «εχθρών» και ότι οι «Φρουροί» παρενέβησαν μόνο «περιορισμένα» σε τρεις επαρχίες. Αλλά είναι δύσκολο να επιβεβαιωθούν όσα συμβαίνουν στους δρόμους πολλών πόλεων και οι Αρχές έχουν αποκλείσει την πρόσβαση σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης και στην εφαρμογή ανταλλαγής μηνυμάτων Telegram, την οποία χρησιμοποιούν εκατομμύρια Ιρανοί.

Η ποικιλία των συνθημάτων δείχνει ότι συμμετέχουν διάφορες ομάδες στο κίνημα, που μοιάζει να μην έχει εθνικούς ηγέτες. Πολλοί από τους διαδηλωτές φαίνεται ότι είναι φτωχοί, άνεργοι, νέοι και άνθρωποι της εργατικής τάξης που δυσκολεύονται να τα βγάλουν πέρα.

Πρόσφατη έρευνα του περσικού BBC διαπίστωσε ότι κατά μέσον όρο οι Ιρανοί έχουν γίνει κατά 10%-15% φτωχότεροι την τελευταία δεκαετία και η κατανάλωση ψωμιού, γάλακτος και κόκκινου κρέατος έχει μειωθεί κατά 30% έως 50%.

Το επίσημο ποσοστό ανεργίας είναι στο 12,4%, αλλά σε ορισμένες περιοχές της χώρας υπερβαίνει το 60%, χτυπώντας περισσότερο τους πολλούς νέους (το μισό του πληθυσμού των 80 εκατ. ανθρώπων είναι κάτω των 30 ετών).

Ο πρόεδρος Ροχανί, ο οποίος επανεξελέγη τον Μάιο, υποσχέθηκε ότι η πυρηνική συμφωνία θα αναζωογονήσει την οικονομία. Αλλά η ανάπτυξη ήταν πολύ αργή για πολλούς Ιρανούς, οι οποίοι υπέφεραν χρόνια λιτότητας από τις κυρώσεις.

Αρχικά, τα συνθήματα ήταν ενάντια στον πληθωρισμό, τη διαφθορά και τις οικονομικές πολιτικές του προέδρου. Αλλά οι διαμαρτυρίες μετατράπηκαν γρήγορα σε διαδηλώσεις εναντίον των ηγετικών στελεχών του καθεστώτος. Τα συνθήματα για «Θάνατο στον Ροχανί» έδωσαν τη θέση τους στο ανήκουστο μέχρι τώρα «Θάνατος στον Χαμενεΐ», τον ανώτατο πνευματικό ηγέτη του Ιράν.

Από το «πράσινο κίνημα» του 2009 στη σημερινή έκρηξη

Μέσα σε λίγες ημέρες οι αντικυβερνητικές διαμαρτυρίες εξαπλώθηκαν γρήγορα σε ολόκληρο το Ιράν, αιφνιδιάζοντας την κυβέρνηση – και τους αναλυτές –, καθώς φαίνονται πολύ διαφορετικές από τις προηγούμενες όσον αφορά το μέγεθος, την ηγεσία και τον στόχο.

Σε αντίθεση με το λεγόμενο «πράσινο κίνημα» του 2009, αυτές οι διαδηλώσεις προέρχονται από ένα τμήμα του πληθυσμού που δεν έχει παίξει ρόλο στις πολιτικές εξελίξεις του Ιράν τις τελευταίες δύο δεκαετίες – είναι αυτοί που ποτέ δεν πίστεψαν ή έχασαν την ελπίδα στην ιδέα της πραγματικής αλλαγής μέσω της μεταρρύθμισης.
Ενώ οι διαδηλώσεις ξεκίνησαν έξω από την Τεχεράνη – στο Μασχάντ και το Κομ – και εξαπλώθηκαν γρήγορα σε άλλες 25 πόλεις, το μέγεθός τους παραμένει σχετικά μικρό σε σύγκριση με τον κόσμο που είχε βγει στους δρόμους μετά τις εκλογές του 2009.

Τις πρώτες ημέρες, ύστερα από εκείνες τις εκλογές, περισσότεροι από ένα εκατομμύριο άνθρωποι διαδήλωσαν στους δρόμους της Τεχεράνης. Αν και αρκετά μεγάλες, οι τρέχουσες διαμαρτυρίες σπάνια αριθμούν πάνω από μερικές χιλιάδες σε οποιαδήποτε συγκεκριμένη τοποθεσία.

Οι διαδηλώσεις του 2009 είχαν επίσης πολύ συγκεκριμένους στόχους – τουλάχιστον αρχικά. Πυροδοτήθηκαν από τις καταγγελίες για νοθεία στις προεδρικές εκλογές και οι διαδηλωτές ζητούσαν ανακαταμέτρηση των ψήφων. Οι διαμαρτυρίες είχαν επίσης ισχυρή ηγεσία από τους τότε προεδρικούς υποψηφίους Μιρ Χοσεΐν Μουσαβί και Μεχντί Καρουμπί, οι οποίοι έδιναν στο κίνημα την απαραίτητη οργάνωση.

Οι τρέχουσες διαμαρτυρίες φαίνονται πολύ πιο σποραδικές, χωρίς σαφή ηγεσία και με στόχους που έχουν μετατοπιστεί κατά τη διάρκεια των τελευταίων ημερών. Οι διαμαρτυρίες ξεκίνησαν στο Μασχάντ από θρησκευτικούς σκληροπυρηνικούς που επιδίωξαν να εκμεταλλευθούν τη δυσαρέσκεια του πληθυσμού για την οικονομία, για να κερδίσουν πόντους ενάντια στην κυβέρνηση Ροχανί, την οποία θεωρούν υπερβολικά μετριοπαθή.

Αλλά έχασαν γρήγορα τον έλεγχο των διαμαρτυριών, καθώς η απογοήτευση για τη διαφθορά και την πτώση του βιοτικού επιπέδου έδωσαν τη θέση τους σε πολύ πιο έντονα πολιτικά συνθήματα – όπως «Θάνατος στον δικτάτορα!» και «Κάτω η Ισλαμική Δημοκρατία!»

Λίγοι έχουν αιφνιδιαστεί περισσότερο από τους μεταρρυθμιστές του Ιράν. Η απουσία συνθημάτων που επικαλούνται «πράσινους» ηγέτες, όπως ο Μουσαβί, ο Καρουμπί ή ο πρώην πρόεδρος Μοχάμαντ Χαταμί, επιβεβαιώνουν τους ισχυρισμούς τους ότι δεν αποτελούν κινητήρια δύναμη πίσω από αυτές τις διαμαρτυρίες. Στην πραγματικότητα, ορισμένοι διαδηλωτές φωνάζουν συνθήματα εναντίον τους.

Οι βασικοί πρωταγωνιστές στο «πράσινο κίνημα» τόσο στο Ιράν όσο και στην εξορία έχουν κρατήσει αποστάσεις από τους διαδηλωτές, αν και εκφράζουν συμπάθεια για τα παράπονα του πληθυσμού.

Το γεγονός ότι οι μεταρρυθμιστές – οι οποίοι βρίσκονταν στο επίκεντρο των περισσότερων μεγάλων διαδηλώσεων τις τελευταίες δύο δεκαετίες – δεν ηγούνται, ούτε συμμετέχουν ιδιαίτερα, παρουσιάζει ένα νέο πολιτικό φαινόμενο στο Ιράν.

Οι διαδηλωτές πιθανόν περιλαμβάνουν ορισμένους απογοητευμένους υποστηρικτές του Ροχανί. Αλλά ο πρόεδρος κέρδισε την επανεκλογή του με 57% (και 70% συμμετοχή των ψηφοφόρων) μόλις πριν από επτά μήνες. Αυτό σημαίνει ότι ο πυρήνας των διαδηλωτών είναι διαφορετικός. Εκτός από την αίσθηση της οικονομικής απελπισίας, τα συνθήματά τους δείχνουν ότι οι διαδηλωτές μπορεί να ανήκουν στο τμήμα του πληθυσμού που τείνει να κάνει αποχή και να μην πιστεύει ότι το σύστημα μπορεί να μεταρρυθμιστεί με σταδιακή αλλαγή.

Επιπλέον, οι διαμαρτυρίες φαίνεται ότι στερούνται συγκεκριμένης ηγεσίας και οργάνωσης, κάτι που πολλοί βλέπουν ως πλεονέκτημα, διότι το κράτος δεν μπορεί εύκολα να τις καταστείλει με τη σύλληψη ενός ηγέτη, και άλλοι το θεωρούν μειονέκτημα, επειδή δεν έχουν σαφή στρατηγική για το επόμενο βήμα.

Και ενώ η μεσαία τάξη και οι ελίτ βρίσκονταν πίσω από τις διαμαρτυρίες του 2009, αυτό το νέο κύμα φαίνεται να καθοδηγείται από την εργατική τάξη, η οποία επηρεάζεται περισσότερο από τις οικονομικές δυσκολίες.
Οι διαδηλώσεις του 2009 κατεστάλησαν βίαια, με δεκάδες νεκρούς και μαζικές παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αλλά μέχρι στιγμής η κυβέρνηση Ροχανί δεν έχει αντιδράσει με οργανωμένη, βίαιη καταστολή. Ισως υπολογίζει ότι οι διαμαρτυρίες θα εκτονωθούν από μόνες τους και ενδεχομένως θα της δώσουν τη δυνατότητα να πιέσει πιο επιθετικά για μεταρρυθμίσεις.