Η αρχαία ελληνική τεχνολογία στο Πεκίνο

Από τον περασμένο Οκτώβριο η Ελλάδα λάμπει στο Πεκίνο. Υπό τον τίτλο «ΕΥΡΗΚΑ: Επιστήμη, τέχνη και τεχνολογία των αρχαίων Ελλήνων», η μεγαλύτερη έκθεση που έχει διοργανωθεί ποτέ σχετικά με τα αρχαία ελληνικά τεχνολογικά επιτεύγματα φιλοξενείται στο Μουσείο Επιστήμης και Τεχνολογίας της Κίνας και θα παραμείνει εκεί ως τον προσεχή Μάρτιο. Ξεκινώντας από την προϊστορική περίοδο και φθάνοντας ως τους ελληνιστικούς χρόνους ή και αργότερα, η έκθεση καλύπτει την τεχνολογία σε όλες τις εκφάνσεις της, από την οικοδομική, τη ναυσιπλοΐα και την αστρονομία ως τις τέχνες, τον αθλητισμό και την καθημερινή ζωή. Και, όπως μας λένε τα μηνύματα από την Κίνα, έχει στεφθεί με απόλυτη επιτυχία, προσελκύοντας μέχρι τώρα χιλιάδες επισκέπτες.

Ευνοημένη από τα… αχανή κινεζικά μεγέθη, η έκθεση «ΕΥΡΗΚΑ» απλώνεται σε 1.400 τ.μ., παρουσιάζοντας συγκεντρωμένα όλα μαζί ομοιώματα αρχαίων τεχνολογικών επιτευγμάτων με έναν τρόπο που δεν έχουμε δει ποτέ στην Ελλάδα. Περιλαμβάνει 53 ομοιώματα –ανακατασκευές βασισμένες σε περιγραφές από αρχαία κείμενα –συνοδευόμενα από 49 πινακίδες που εξηγούν τη λειτουργία τους και από 20 οθόνες στις οποίες προβάλλονται σχετικά βίντεο. Ολα αυτά πλαισιώνονται από κείμενα με θεματικές παρουσιάσεις –μια εξ αυτών αφορά π.χ. τη Σχολή των Μηχανικών της Αλεξάνδρειας –καθώς και πληθώρα φωτογραφιών.

Η έκθεση πραγματοποιήθηκε κατόπιν συμφωνίας του Εθνικού Μουσείου Επιστήμης και Τεχνολογίας της Κίνας με τον πρόεδρο του Μουσείου Ηρακλειδών Παύλο Φυρό. Η διοργάνωσή της είναι εξ ολοκλήρου ελληνική και έγινε από κοινού από το Μουσείο Ηρακλειδών και την Εταιρεία Μελέτης Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας (ΕΜΑΕΤ). Επιστημονικός σύμβουλος ήταν ο Θεοδόσης Π. Τάσιος, ομότιμος καθηγητής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και πρόεδρος της ΕΜΑΕΤ. Τον σχεδιασμό ανέλαβε η Κλαίρη Παλυβού, ομότιμη καθηγήτρια του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και γενική γραμματέας της ΕΜΑΕΤ, με βοηθό τη Φωτεινή Μπέλλιου. Υπεύθυνη για τον συντονισμό ήταν η Ελένη Νομικού από το Μουσείο Ηρακλειδών. Αρχιτεχνίτης της έκθεσης ήταν ο Γιάννης Εξηντάρης.

Πώς επετεύχθη αυτό το τιτάνιο έργο; «Ετυχε να διαθέτω την πείρα των δύο διεθνών εκθέσεων που είχαμε οργανώσει ως Εταιρεία Μελέτης Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας κατά το παρελθόν και των πέντε εκθέσεων σε διάφορα μέρη της Ελλάδας», λέει ο κ. Τάσιος μιλώντας στο «Βήμα». «Εξάλλου, τα τριάντα χρόνια λειτουργίας της ΕΜΑΕΤ, της οποίας προεδρεύω, μας είχαν ωριμάσει, μαζί με την κυρία Παλυβού, για την ανάληψη του σχεδιασμού αυτής της μεγάλης έκθεσης στο Πεκίνο, σε συνεργασία με το γνωστό Μουσείο Ηρακλειδών, το οποίο ανέλαβε την οργάνωση και τη χρηματοδότηση».

Εκτός του ότι μπορούν να δουν συγκεντρωμένα ομοιώματα από διαφορετικές ελληνικές συλλογές, οι επισκέπτες του Μουσείου του Πεκίνου έχουν επίσης την ευκαιρία να θαυμάσουν αρκετές ανακατασκευές σε «παγκόσμια πρεμιέρα». «Τα μισά σχεδόν από τα εκθέματα τα διέθετε ήδη η ΕΜΑΕΤ. Κάμποσα επίσης ήταν διαθέσιμα από το Μουσείο Ηρακλειδών. Ενα πολύ μεγάλο μέρος, όμως, νέων ομοιωμάτων μελετήθηκε και κατασκευάστηκε ειδικά γι’ αυτήν τη σπουδαία έκθεση» επισημαίνει ο κ. Τάσιος.

Η ανανέωση δεν σταματά μόνο στα νέα ομοιώματα, αλλά επεκτείνεται γενικότερα στον τρόπο παρουσίασης όλων των ανακατασκευών. «Το σημαντικότερο ήταν η εφαρμογή της «τριπλής» μουσειογραφικής αρχής» υπογραμμίζει ο καθηγητής. «Για τα περισσότερα εκθέματα παρουσιάζουμε, πρώτον, το ομοίωμα, δεύτερον, μία ή δύο λεπτομερείς επιτοίχιες πινακίδες περιγραφών και, τρίτον, μια προβολή ταινίας σε διπλανή μικρή οθόνη, με ζωντανή παράσταση λειτουργίας του ομοιώματος. Παραγάγαμε πολλές τέτοιες ταινίες ή χρησιμοποιήσαμε παλαιότερες δικές μου. Αυτός ο ελκυστικός τριπλός συνδυασμός επιτρέπει στον επισκέπτη να κατανοεί τα εκθέματα και να «βιώνει» τη σημασία τους άκοπα».

Κύριος στόχος αυτής της διοργάνωσης είναι για τον κ. Τάσιο να κάνει κατανοητά τα μεγάλα άλματα της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας, αλλά και τη μεγάλη επιρροή της σε μεταγενέστερους πολιτισμούς. «Εμείς θέλαμε να καταλάβει ο κόσμος κάτι το οποίο η σύγχρονη επιστήμη έχει πλέον εδραιώσει: οι αρχαίοι Ελληνες είχαν αναπτύξει μια ιδιαίτερα προχωρημένη τεχνολογία σε όλους τους τομείς, την οποία οι Ρωμαίοι την κληρονόμησαν και σε ορισμένα σημεία τη μεγέθυναν», τονίζει, επισημαίνοντας ότι η τεχνολογία έχει πολύ βαθιές ρίζες στο αρχαιοελληνικό παρελθόν.

«Θα αρκούσε να αρχίσουμε με τον κεντρικό ρόλο της τεχνολογίας στην ελληνική μυθολογία: Τιτάνες σιδηρουργοί, ολύμπιοι θεοί μηχανικοί, δωρεά της τεχνολογίας στους θνητούς από τους θεούς στον προμηθεϊκό μύθο –αλλά και όλη η παράδοση του παντεχνίτη Δαιδάλου», αναφέρει. Και συνεχίζει περνώντας από τον μύθο στην… πραγματική ζωή: «Υστερα, τον καιρό των Μυκηναίων, έχουμε τους τεράστιους θόλους, τη γιγαντιαία αποστράγγιση της Κωπαΐδας και τη ναυπήγηση του εξαιρετικού εμπορικού-πολεμικού πλοίου, της πεντηκόρου. Η μεγάλη ανάπτυξη της μεταλλουργίας του Λαυρίου κατά την κλασική εποχή συνέτεινε ακόμη και στη νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Η δε εμβολίζουσα αθηναϊκή τριήρης και το «φλογοβόλον» του Θουκυδίδη υποδεικνύουν την ευρύτερη ανάπτυξη της στρατιωτικής τεχνολογίας».

Τα μεγαλύτερα επιτεύγματα, ωστόσο, αναδείχθηκαν στους ελληνιστικούς χρόνους με κέντρο την Αλεξάνδρεια. Τότε, όπως μας λέει ο καθηγητής, έκαναν την εμφάνισή τους περίπλοκες μηχανές, αυτόματα και υδραυλικά ρολόγια, επετεύχθη η μετατροπή της υδροδυναμικής και της θερμικής ενέργειας σε κινητική, η στρατιωτική τεχνολογία επέδειξε εξελιγμένους καταπέλτες και τεράστιες κινητές πολιορκητικές μηχανές όπως η ελέπολις, κατασκευάστηκαν αναλογικοί υπολογιστές όπως ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, αναπτύχθηκε περίπλοκη χημική τεχνολογία, ενώ η ναυπηγική και η οργάνωση των μεγάλων δημόσιων έργων γνώρισαν μεγάλη ανάπτυξη. «Η κορύφωση της ελληνικής τεχνολογίας πραγματοποιήθηκε κατά την ελληνιστική περίοδο», τονίζει ο κ. Τάσιος. «Ευλόγως έχει λεχθεί ότι αν δεν άλλαζε ο ρους της Ιστορίας, η Βιομηχανική Επανάσταση θα συνέβαινε στην Αλεξάνδρεια κάποτε, κατά τη διάρκεια της ύστερης αρχαιότητας».

Η αρχαία ελληνική τεχνολογική επανάσταση παρουσιάζεται στο Πεκίνο χωρισμένη σε εννέα ενότητες: Μετά την «Εισαγωγή», ο επισκέπτης περνάει στην ενότητα «Οικοδομική και δημόσια έργα», όπου μπορεί να δει μεταξύ άλλων πώς κατασκευάστηκαν τα προϊστορικά αντισεισμικά κτίρια στο Ακρωτήρι της Θήρας, ο Παρθενώνας και η Σήραγγα του Ευπαλίνου ή ο Δίολκος. Ακολουθούν η «Μέτρηση χρόνου και αποστάσεων», η «Μηχανολογία» (με ομοιώματα, μεταξύ άλλων, της αιολόσφαιρας του Ηρωνος και της αντλίας του Κτησιβίου) και τα «Αυτόματα». Στην ενότητα της «Αστρονομίας» δεσπόζει ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, ενώ σε εκείνη της «Ναυπηγικής» η παρουσίαση ξεκινάει από τα πρώτα πλοία και φθάνει ως τη βυζαντινή περίοδο. Η «Τεχνολογία στις τέχνες και στον αθλητισμό» παρουσιάζει την ύδραυλι, το πρώτο μουσικό όργανο με πλήκτρα, «φωτίζει» την τεχνολογική πλευρά του θεάτρου και των αγώνων και δείχνει πώς γινόταν η χύτευση των χάλκινων αγαλμάτων. Οι δυο τελευταίες ενότητες είναι αφιερωμένες στη «Στρατιωτική τεχνολογία» και στις «Τηλεπικοινωνίες», αλλά η περιήγηση δεν τελειώνει εδώ. Η «ΕΥΡΗΚΑ» κλείνει με δυο υποενότητες: η «Μεταλλευτική, μεταλλουργία και μεταλλοτεχνία» παρουσιάζει πώς γίνονταν η εξόρυξη, η μεταφορά και η επεξεργασία των μεταλλευμάτων, με ιδιαίτερη αναφορά στα μεταλλεία του Λαυρίου, ενώ μια σειρά από αρχαίες ελληνικές «Επιγραφές» με τεχνικούς όρους που έχουν ανασκαφεί σε διάφορα σημεία επιβεβαιώνει «του λόγου το αληθές».

Οταν, τον ερχόμενο Μάρτιο, η αυλαία θα πέσει στο Πεκίνο, η «ΕΥΡΗΚΑ» θα ταξιδέψει για μερικούς μήνες στη Σανγκάη και το καλοκαίρι αναμένεται να επιστρέψει στην Αθήνα, όπου θα φιλοξενηθεί κατά πάσα πιθανότητα τμηματικά στο Μουσείο Ηρακλειδών. Καθώς δεν διαθέτουμε τον… άπλετο χώρο που προσφέρουν τα κινεζικά μουσεία, δυστυχώς δεν μπορούμε να σας την παρουσιάσουμε εδώ συνολικά, σε όλο της το μεγαλείο. Με τη βοήθεια του κ. Τάσιου, όμως, θα προσπαθήσουμε να σας δώσουμε μια γεύση στις σελίδες που ακολουθούν.

Για αρκετούς αιώνες – στη λεγόμενη αρχαϊκή περίοδο της ναυπηγικής – τα ελληνικά πλοία ήταν «ραμμένα», μας λέει ο κ. Τάσιος. Αυτό όμως δεν τα εμπόδιζε να οργώνουν το Αιγαίο και τις άλλες θάλασσες. Το «ράψιμο» των σανίδων που ενώνονταν για να σχηματίσουν το κέλυφος του πλοίου γινόταν με χοντρή κλωστή από λινάρι: οι πρώιμοι ναυπηγοί περνούσαν την κλωστή μέσα από τρύπες που έκαναν στο ξύλο και τη στερέωναν μπήγοντας στις ίδιες τρύπες ξύλινες καβίλιες. Καθ’ όλη την αρχαιότητα και ως το δεύτερο μισό της 1ης χιλιετίας μ.Χ. τα πλοία, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά σε όλη τη Μεσόγειο, ναυπηγούνταν με την κατασκευή πρώτα του κελύφους και μετά των ξύλινων πλαισίων (στραβόξυλα) και των ενισχυτικών στοιχείων, με τη λεγόμενη τεχνική των «τόρμων και εντορμιών». Στην εκστρατεία κατά της Τροίας τα πλοία που ξεχώριζαν ήταν οι βοιωτικές διήρεις: είχαν δύο σειρές κουπιών σε κάθε πλευρά και ήταν τα μεγαλύτερα πλοία που έλαβαν μέρος στον Τρωικό Πόλεμο. Μετεξέλιξή τους, με έναν εξωστάτη και τρεις σειρές κουπιών, ήταν οι περίφημες τριήρεις, οι οποίες κυριάρχησαν για 1.000 χρόνια στη Μεσόγειο. Στην έκθεση παρουσιάζονται αθηναϊκές τριήρεις, ένα αντίγραφο τμήματος του ναυαγίου της Κυρήνειας και ένας βυζαντινός δρόμων.

«Να σημειωθεί επίσης» μας λέει ο κ. Τάσιος, «ότι για 1.000 περίπου χρόνια λειτουργούσε ο “Δίολκος” για το πέρασμα των πλοίων από τον Κορινθιακό στον Σαρωνικό Κόλπο μέσω της στεριανής οδού του Ισθμού της Κορίνθου – μήκους περίπου έξι χιλιομέτρων – προτού διανοιγεί η διώρυγα. Πρόκειται για άλλο ένα σπουδαίο επίτευγμα της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας». Το συγκεκριμένο επίτευγμα προβάλλεται στο Πεκίνο μέσω της ταινίας του κ. Τάσσιου «Δίολκος», την οποία μπορείτε να παρακολουθήσετε στο www.pixelit.gr.

Μηχανολογία

Οι αρχαίοι Ελληνες έχουν να επιδείξουν πληθώρα μηχανολογικών επιτευγμάτων ενώ επίσης είναι υπεύθυνοι για την ανάπτυξη πολλών εργαλείων και εργαλειομηχανών που έδωσαν ώθηση στις μηχανολογικές εξελίξεις. Η αρχαία ελληνική μηχανολογία έφθασε στο απόγειό της στην ελληνιστική περίοδο, με τους μεγάλους μηχανικούς της Αλεξάνδρειας. Ο κ. Τάσιος μας διηγείται μάλιστα πώς οι Αλεξανδρινοί διέθεταν όλα ανεξαιρέτως τα μηχανολογικά στοιχεία μιας ατμοκίνητης υδραντλίας, την οποία όμως δεν είχαν ακόμη εφεύρει.

«Πράγματι, διέθεταν τα εξής επιμέρους τμήματα» λέει. «Πρώτον, την εμβολοφόρο υδραντλία του Κτησιβίου, η οποία λειτουργούσε με το ανεβοκατέβασμα ενός μοχλού, σαν τη σημερινή τουλούμπα. Δεύτερον, τον μετατροπέα μιας περιστροφικής κίνησης σε ευθύγραμμη παλινδρομική. Τον μετατροπέα αυτόν τον είχε τοποθετήσει ο Ηρων όταν εφηύρε την αιολική κίνηση για τη λειτουργία της ύδραυλης. Τρίτον, έναν ιμάντα μεταφοράς της περιστροφικής κίνησης από έναν άξονα σε άλλον άξονα, όπως ο ιμάντας του Φίλωνος στην υδροκίνητη καδοφόρο αντλία του. Τέλος, τέταρτον, την ατμοκίνητη αιολόσφαιρα του Ηρωνος, μαζί με κατάλληλα γρανάζια».

Ενώνοντας αυτά τα γνωστά στους Αλεξανδρινούς στοιχεία ο κ. Τάσιος έχει δείξει πώς οι μηχανικοί της Αλεξάνδρειας θα μπορούσαν να επιτύχουν την ατμοκίνητη υδραντλία – την εμβληματική μηχανή της Βιομηχανικής Επανάστασης. Στο Πεκίνο προβάλλεται η ταινία του «Είχαν οι Πτολεμαίοι ατμοκίνητη υδραντλία;», την οποία μπορείτε να κατεβάσετε δωρεάν από το Διαδίκτυο (www.pixelit.gr).

Στους ελληνιστικούς χρόνους η αρχαία ελληνική τεχνολογία έφθασε στο απόγειό της. Κέντρο των σπουδαίων ανακαλύψεων ήταν η Αλεξάνδρεια, η οποία είχε να επιδείξει έξοχους μηχανικούς και επιστήμονες, όπως ο Κτησίβιος, ο Φίλων και ο Ηρων – χωρίς φυσικά να ξεχνάμε τον Συρακούσιο Αρχιμήδη.

n Εφευρέθηκαν περίπλοκες μηχανές, όπως η εμβολοφόρος υδραντλία του Κτησιβίου (3ος αι. π.Χ.).
n Επετεύχθη κινητική ενέργεια από μετατροπή υδροδυναμικής ενέργειας (Φίλων, 3ος αι. π.Χ.) και θερμικής ενέργειας (Ηρων, 1ος αι. π.Χ.).
n Πραγματοποιήθηκε η αντικειμενική μέτρηση του χρόνου χάρη στα υδραυλικά ωρολόγια (Αρχιμήδης, 3ος αι. π.Χ.).
n Αναπτύχθηκαν τεράστιες κινητές μηχανές, ύψους μέχρι 40 ή και 60 μέτρων (Επίμαχος, 3ος αι. π.Χ.).
n Εφευρέθηκαν οι καταπέλτες με στρεπτικό ελατήριο (4ος αι. π.Χ.).
n Κατασκευάστηκαν αναλογικοί υπολογιστές πρόβλεψης των αστρονομικών κινήσεων και των εκλείψεων (2ος αι. π.Χ.).
n Αναπτύχθηκε περίπλοκη χημική τεχνολογία στην Αλεξάνδρεια (μετά το 200 π.Χ.).
n Κορυφώθηκε η ναυπηγική – ο πτολεμαϊκός στόλος περιλάμβανε 4.300 πλοία.
n Εφαρμόστηκαν κεφαλαιοκρατικές μέθοδοι χρηματοδότησης και οργάνωσης μεγάλων δημοσίων έργων, όπως η αποξήρανση της λίμνης των Πτυχών (4ος αι. π.Χ.).