1968: 50 χρόνια από την ιστορική διάσπαση του ΚΚΕ

Μισός αιώνας συμπληρώνεται το 2018 από την ιστορική διάσπαση του ΚΚΕ, η οποία διχοτόμησε το εγχώριο κομμουνιστικό κίνημα και προσδιόρισε τη μεταπολιτευτική του πορεία, με εμφανή μέχρι σήμερα τα κατάλοιπα της αμείλικτης ιδεολογικής και πολιτικής σύγκρουσης που διεξήχθη τότε με φόντο τις εξελίξεις στην Τσεχοσλοβακία και την απόπειρα φιλελευθεροποίησης του κομμουνιστικού καθεστώτος («Ανοιξη της Πράγας») που καταπνίγηκε λίγο αργότερα έπειτα από επέμβαση των Σοβιετικών (Αύγουστος 1968). Η διάσπαση του ΚΚΕ που σημειώθηκε κατά τη 12η Ευρεία Ολομέλεια της Κεντρικής του Επιτροπής, η οποία συνήλθε 5-15 Φεβρουαρίου του 1968 στη Βουδαπέστη, συμπύκνωνε κατά μία έννοια τις αντιφάσεις, τις αντιπαλότητες και τις διαφωνίες που σοβούσαν στο εσωτερικό του ΚΚΕ από τη δεκαετία του ’50 στον απόηχο της ήττας του ΔΣΕ και των αμφιλεγόμενων ερμηνειών που υιοθέτησε η τότε ηγεσία του κόμματος υπό τον Νίκο Ζαχαριάδη, αλλά και ως απόρροια των παρεμβάσεων του «αδελφού» Κομμουνιστικού Κόμματος Σοβιετικής Ενωσης (ΚΚΣΕ) στο πλαίσιο της «αποσταλινοποίησης» που εγκαινιάστηκε το 1956 από τον Νικίτα Χρουστσόφ (20ό Συνέδριο). Η ανελέητη σύγκρουση που ξέσπασε κατά τη 12η Ολομέλεια ήταν η κορύφωση της εσωκομματικής διαπάλης στο ΚΚΕ μεταξύ των δύο ρευμάτων που διαμορφώθηκαν στο κομμουνιστικό κίνημα: του «ορθόδοξου», που τασσόταν υπέρ της διατήρησης των αναλλοίωτων μαρξιστικών και λενινιστικών αρχών στη φυσιογνωμία και στον χαρακτήρα του με απόλυτη προσήλωση στη Σοβιετική Ενωση, και του «ανανεωτικού» («αναθεωρητικού», σύμφωνα με την ορολογία της εποχής), το οποίο εμπνεόταν από τις αναζητήσεις άλλων δυτικών κομμουνιστικών κομμάτων, με κυρίαρχο το Ιταλικό ΚΚ («ευρωκομμουνισμός») για «σοσιαλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο» και με κριτική ματιά στο σοβιετικό μοντέλο εξουσίας.

Το 1956 αποκαθηλώνεται το άλλοτε αγαπημένο «παιδί» του Ιωσήφ Στάλιν, ο Νίκος Ζαχαριάδης, από το ύπατο αξίωμα του γενικού γραμματέα του ΚΚΕ μετά από επέμβαση «Διεθνούς Επιτροπής» που συγκροτούσαν έξι κομμουνιστικά κόμματα (6η Ολομέλεια) στο πνεύμα της «αποσταλινοποίησης». Είχαν προηγηθεί τα αιματηρά γεγονότα της Τασκένδης (Σεπτέμβριος 1955), όπου «ζαχαριαδικοί» και «αντιζαχαριαδικοί» ήρθαν σε ανοιχτή ρήξη και το 1957 ο Ζαχαριάδης καθαιρείται (και) από μέλος της Κεντρικής Επιτροπής και διαγράφεται από το κόμμα (7η Ολομέλεια). Το 1958 (8η Ολομέλεια) αποφασίζεται η διάλυση των κομματικών οργανώσεων του (παράνομου) ΚΚΕ και η δραστηριοποίηση των δυνάμεών του μέσα από τις γραμμές της (νόμιμης) ΕΔΑ, απόφαση η οποία αργότερα θα χαρακτηριστεί ως τραγικό λάθος «δεξιού οπορτουνιστικού χαρακτήρα».

Στόχος ήταν να μετατραπεί η ΕΔΑ σε μαζικό κόμμα και να συσπειρώσει ευρύτερες αριστερές προοδευτικές δυνάμεις σε αντίθεση με ένα ΚΚΕ που δρούσε «με το πιστόλι στον κρόταφο» υπό καθεστώς παρανομίας και διώξεων και άρα με περιορισμένες δυνατότητες διείσδυσης στις μάζες, όπως πίστευαν οι θιασώτες του εγχειρήματος. Αυτό θεωρήθηκε ότι ισοδυναμούσε με ακύρωση του ρόλου του, κάτι που προκαλούσε στους υπέρμαχους της πρωτοκαθεδρίας του ΚΚΕ ιδιαίτερη ανησυχία και καχυποψία. Λίγα χρόνια αργότερα το ΚΚΕ θα αποφασίσει στην 8η Ολομέλεια του 1965 (επεξήγηση: η αρίθμηση των Ολομελειών ξεκινά μετά από κάθε συνέδριο) την επέκταση των κομματικών ομάδων που διέθετε στο πλαίσιο της ΕΔΑ («κομματικά στηρίγματα»), αλλά δεν θα επανασυγκροτήσει αυτοτελείς κομματικές οργανώσεις. Ομως η ενίσχυση των λεγόμενων «κομματικών στηριγμάτων» θεωρήθηκε αναγκαία στην προοπτική τής «ντε γιούρε ή ντε φάκτο νόμιμης ή μισονόμιμης ύπαρξης και λειτουργίας οργανώσεων του ΚΚΕ», όπως εκτιμούσε η Ολομέλεια. Ηταν η περίοδος που εντός της ΕΔΑ είχαν μορφοποιηθεί οι απόψεις εκείνων που θεωρούσαν πολιτικά ζημιογόνα την αυτοτελή παρουσία του ΚΚΕ και πίστευαν ότι ο λόγος ύπαρξής του στις δεδομένες μετεμφυλιακές συνθήκες καλυπτόταν από την ΕΔΑ και ότι η όποια προσπάθεια νομιμοποίησής του εγκυμονούσε μεγάλους κινδύνους για το αριστερό κίνημα. Ηταν φανερό πια ότι η διαπάλη αφορούσε την ύπαρξη ή μη του ΚΚΕ.

Τα προεόρτια της διάσπασης θα σημειωθούν τέλη του 1966 – αρχές του 1967, λίγους μήνες πριν από την εκδήλωση του πραξικοπήματος, στο Βουκουρέστι (10η Ολομέλεια), όπου κλήθηκαν και στελέχη από την Ελλάδα, τα οποία συγκροτούσαν το κλιμάκιο εσωτερικού της ΚΕ του ΚΚΕ. Εκεί τέθηκε θέμα ευθυνών συγκεκριμένων στελεχών, που λίγο αργότερα θα έπαιζαν αποφασιστικό ρόλο στη διάσπαση του κόμματος, καθώς είχαν σοβαρές επιφυλάξεις για την ισχυροποίηση των «κομματικών στηριγμάτων» του ΚΚΕ εντός της ΕΔΑ. Αυτή η δισυπόστατη κατάσταση ως προς τη σχέση ΕΔΑ – ΚΚΕ αποτυπωνόταν στις εσωτερικές διεργασίες, όπου η διάσταση και οι διαφορετικές στρατηγικές ήταν ήδη εμφανείς. Η διάσταση αυτή αφορούσε και το πώς ανέλυαν την κατάσταση στην Ελλάδα τα δυο «κέντρα» της κομματικής καθοδήγησης που είχαν διαμορφωθεί μετά τη διάλυση των παράνομων κομματικών οργανώσεων το 1958: το κλιμάκιο της επίσημης ηγεσίας που βρισκόταν στο εξωτερικό από την περίοδο της ήττας του ΔΣΕ και το κλιμάκιο που δρούσε στο εσωτερικό. Δύο μήνες μετά την επιβολή της χούντας της 21ης Απριλίου, η 11η Ολομέλεια (Ιούνιος 1967) αποφασίζει τελικά τη δημιουργία αυτοτελών παράνομων οργανώσεων με όλους τους κανόνες συνωμοτικότητας που επέβαλλαν οι νέες συνθήκες στραγγαλισμού της Δημοκρατίας.

«Πρωταγωνιστές» της σύγκρουσης που σημειώθηκε στη 12η Ολομέλεια του 1968 εν μέσω δικτατορίας και ενώ στο κομμουνιστικό κίνημα της Δυτικής Ευρώπης έπνεε ο άνεμος της αμφισβήτησης της κυριαρχίας του σοβιετικού προτύπου και οι σχέσεις ΕΣΣΔ – Κίνας διαμόρφωναν ρήγματα στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα, ήταν ο διάδοχος του Ζαχαριάδη στο τιμόνι του ΚΚΕ, Κώστας Κολιγιάννης και από την άλλη πλευρά ο πολύπειρος Μήτσος Παρτσαλίδης. Οι εργασίες της Ολομέλειας επικεντρώθηκαν στο δεύτερο θέμα της ημερήσιας διάταξης που ήταν το οργανωτικό ζήτημα. Στη συνεδρίαση αυτή συμμετείχαν 20 τακτικά και 14 αναπληρωματικά μέλη της Κεντρικής Επιτροπής καθώς και τρία μέλη της Κεντρικής Εξελεγκτικής Επιτροπής, ενώ έλαβαν μέρος με δικαίωμα λόγου και συμβουλευτικής ψήφου 42 κομματικά στελέχη από κομματικές οργανώσεις που υπήρχαν στην Ανατολική και στη Δυτική Ευρώπη. Μεταξύ αυτών και ο εκ Παρισίων Θεόδωρος Πάγκαλος.

Τα τακτικά μέλη της ΚΕ που πήραν μέρος ήταν οι εξής: Χρόνης Βάης, Μήτσος Βατουσιανός, Κώστας Γάτσος, Απόστολος Γκρόζος, Πάνος Δημητρίου, Βασίλης Ζάχος, Ζήσης Ζωγράφος, Νίκος Καλούδης, Σταύρος Καρράς, Κώστας Κολιγιάννης, Μήτσος Κωτούζας, Παναγιώτης Μαυρομάτης, Μήτσος Παρτσαλίδης, Πέτρος Ρούσος, Γεράσιμος Στεφανάτος, Λεωνίδας Στρίγκος, Λεωνίδας Τζεφρώνης, Κώστας Τσολάκης, Παναγιώτης Υφαντής και Γρηγόρης Φαράκος. Ενώ τα αναπληρωματικά μέλη που συμμετείχαν ήταν: Νίκος Ακριτίδης, Γιώργος Θεοδωρίδης, Στάθης Καραγιώργης, Ηλίας Καρράς, Νίκος Κέντρος, Θωμάς Κεφαλάς, Κώστας Κηπουρός, Νίκος Κουτρούμπας, Χρήστος Νικολάου, Ευριπίδης Παπαζαχαρίου, Αλέγκρα Σκύφτη, Μιχάλης Τσάντης, Γιώργος Χουλιάρας και Χρήστος Ψύλλος. Τα τρία μέλη της Κεντρικής Εξελεγκτικής Επιτροπής ήταν: Πόλης Αργυρόπουλος, Μήτσος Παπαγεωργίου και Μήτσος Παπακώστας. Σημειώνεται ότι κατά τη σύγκληση της 12ης Ολομέλειας εκτός φυλακών και εξοριών ήταν 29 τακτικά μέλη της ΚΕ και 17 αναπληρωματικά, ενώ από τις εργασίες της απουσίαζαν, όπως ανακοινώθηκε στην αρχή της συνεδρίασης, έξι τακτικά μέλη της ΚΕ λόγω ανειλημμένων κομματικών καθηκόντων, δύο τακτικά μέλη που ήταν άρρωστοι και ένα ακόμη που σκοπίμως δεν συμμετείχε για λόγους προφύλαξης. Απουσίαζαν δικαιολογημένα και τρία αναπληρωματικά μέλη της ΚΕ. Ο αριθμός των συμμετεχόντων θα παίξει τον καθοριστικό ρόλο του στην πορεία των εργασιών της Ολομέλειας, καθώς οι διαφωνούντες αμφισβήτησαν τη νομιμότητα της πλειοψηφίας που διαμορφώθηκε επικαλούμενοι τον συνολικό αριθμό των μελών της ΚΕ, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που απουσίαζαν, άποψη ωστόσο που δεν ελήφθη στα σοβαρά.

Η σύγκρουση εκδηλώνεται ανοιχτά και η πλειοψηφία του Πολιτικού Γραφείου εισηγείται την καθαίρεση τριών μελών του που διαφωνούσαν σε κεντρικά ζητήματα, μεταξύ των οποίων η πολιτική των συμμαχιών του ΚΚΕ, ο ρόλος της Σοβιετικής Ενωσης κ.λπ., για φραξιονιστική δράση. Τα τρία αυτά μέλη ήταν ο Παρτσαλίδης, ο οποίος θεωρήθηκε επικεφαλής της φραξιονιστικής ομάδας, ο Ζήσης Ζωγράφος και ο Πάνος Δημητρίου. Αλλα τέσσερα μέλη (τρία τακτικά και ένα αναπληρωματικό) αποκλείστηκαν από κάθε κομματική δουλειά και κλήθηκαν να αναλογιστούν τις ευθύνες τους και να πειθαρχήσουν στις αποφάσεις της ΚΕ: ήταν οι Λεωνίδας Τζεφρώνης, Μήτσος Βατουσιανός, Σταύρος Καρράς και Μιχάλης Τσάντης. Επίσης καθαιρέθηκε ο απών Θ. Καρτσούνης για «υπονομευτική δουλειά».

Η διάσπαση του ΚΚΕ ήταν πλέον γεγονός και έλαβε χαρακτήρα ανοιχτού «πολέμου» διχάζοντας τα μέλη του κόμματος από την κορυφή μέχρι τη βάση, ακόμη και στις εξορίες ή στις φυλακές όπου κρατούνταν κομμουνιστές. Σύμφωνα με στοιχεία που απέστειλε το 1970 το ΚΚΕ στο ΚΚΣΕ από τους 2.000 πολιτικούς κρατουμένους σε φυλακές και στρατόπεδα συγκέντρωσης, οι 1.350 «καταδίκασαν δημόσια την αναθεωρητική διασπαστική ομάδα», οι 350 «συντάχθηκαν με τη φραξιονιστική ομάδα» και οι υπόλοιποι 300 «ανήκουν σε διάφορες μικροομάδες». Μετά την Ολομέλεια οι διαφωνούντες κατέλαβαν τον ραδιοσταθμό του ΚΚΕ «Φωνή της Αλήθειας», που βρισκόταν στο Βουκουρέστι, έδρα της διωγμένης ηγεσίας του ΚΚΕ μετά την ήττα του εμφυλίου (1949), μέσω του οποίου αντιτάχθηκαν στις αποφάσεις της 12ης Ολομέλειας. Στο «μήνυμα» των Παρτσαλίδη, Ζωγράφου, Δημητρίου που μεταδόθηκε, αναφερόταν: «Σε αυτές τις στιγμές της βαριάς δοκιμασίας που περνούν το δημοκρατικό κίνημα της χώρας μας και ολόκληρος ο ελληνικός λαός, απευθυνόμαστε σε σας, με πλήρη συναίσθηση των ευθυνών μας, για να σας κάνουμε γνωστή την κρίσιμη κατάσταση που δημιουργήθηκε στην καθοδήγηση του κόμματός μας». Και κατηγορούσαν τον Κολιγιάννη «και την ομάδα του» ότι επιχειρεί την επιστροφή «στο ανώμαλο εσωκομματικό καθεστώς του παρελθόντος» (επί Ζαχαριάδη).

Το ΚΚΕ αντέδρασε άμεσα θέτοντας σε λειτουργία άλλον εφεδρικό ραδιοσταθμό στην Ανατολική Γερμανία. Στη συνέχεια συγκρότησαν την «Ενωτική Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ», μετεξέλιξη της οποίας ήταν λίγο αργότερα το ΚΚΕ Εσωτερικού, η ονομασία του οποίου παρέπεμπε στο «Γραφείο Εσωτερικού» που διατηρούσε η ΚΕ στην Ελλάδα, μέλη του οποίου συντάχθηκαν με τους τρεις: μεταξύ αυτών οι Μπάμπης Δρακόπουλος, Νίκος Καρράς, Αντώνης Μπριλλάκης, Τάκης Μπενάς κ.ά. Το κλίμα της διάσπασης μεταφέρθηκε και στις οργανώσεις της Δυτικής Ευρώπης. Ο Θ. Πάγκαλος και άλλοι από τις οργανώσεις αυτές συντάχθηκαν με τους διαφωνούντες. Μέλη της Επιτροπής της ΕΔΑ Δυτικής Ευρώπης όπως ο Δημήτρης Δεσποτίδης, ο Μάρκος Δραγούμης, ο Φίλιππος Ηλιού, ο Γιώργος Κατηφόρης, ο Πέτρος Κουναλάκης και ο Τάσος Τρίκκας, τάχθηκαν στο πλευρό της «Ενωτικής Κεντρικής Επιτροπής». Επί πολλά χρόνια, η σύγκρουση του 1968 θα ακολουθεί τα δυο κόμματα, τα οποία θα δοκιμάσουν και άλλες διασπάσεις στην ιστορία τους: το ΚΚΕ το 1991, την περίοδο του Συνασπισμού της Αριστεράς και της Προόδου, και το ΚΚΕ Εσ. το 1987 με τη μετεξέλιξή του σε ΕΑΡ (Ελληνική Αριστερά), η οποία λίγα χρόνια αργότερα, όταν το ΚΚΕ απέσυρε τις δυνάμεις του από τον ΣΥΝ, αυτοδιαλύθηκε και προσχώρησε πλήρως σε αυτόν.

Μια προέκταση της διάσπασης του ΚΚΕ ήταν η υπόθεση του κομματικού αρχείου, το οποίο βρέθηκε στα χέρια της «αναθεωρητικής ομάδας» προτού προλάβει η ηγεσία του ΚΚΕ να κινηθεί. Το σημαντικό κομματικό αρχείο βρισκόταν στην πόλη Sibiou, 282 χιλιόμετρα βορειοδυτικά του Βουκουρεστίου, και πέρασε στα χέρια των διαφωνούντων με μια κινηματογραφικού τύπου επιχείρηση. Εναν μήνα μετά τη διάσπαση του ΚΚΕ μια ομάδα κρούσης κατόρθωσε να εισβάλει στο κτίριο όπου φυλασσόταν το αρχείο αιφνιδιάζοντας την ηγεσία και παίρνοντας ένα σημαντικό μέρος του. Είχε προηγηθεί η στρατηγικής σημασίας κατάληψη του ραδιοσταθμού «Η Φωνή της Αλήθειας», που εξέπεμπε από το Βουκουρέστι, όπως και του Τμήματος Διαφώτισης και Προπαγάνδας στα περίχωρα της πόλης.

Οι προσπάθειες της ηγεσίας Κολιγιάννη να έχει τη στήριξη του «αδελφού» κομμουνιστικού κόμματος της Ρουμανίας έπεσαν στο κενό και το ΚΚΕ ειδοποίησε τη Μόσχα που ζήτησε από τους ρουμάνους «συντρόφους» να φροντίσουν ώστε να παραδοθεί το αρχείο στην επίσημη ηγεσία. Το αρχείο δεν παραδόθηκε και οι διαφωνούντες διευκολύνθηκαν να το φυγαδεύσουν εκτός Ρουμανίας. Μετά από επαφές που είχαν με την Ενωση Κομμουνιστών Γιουγκοσλαβίας, το αρχείο βρέθηκε στα Σκόπια, ενώ στην Ελλάδα επέστρεψε το 1988. Οσον αφορά το τμήμα εκείνο του σημαντικού κομματικού αρχείου το οποίο δεν πήραν και παρέμεινε στην κατοχή της ηγεσίας του ΚΚΕ, μεταφέρθηκε το 1968 στην ΕΣΣΔ, στην πόλη Ιβάνοβο, 300 χλμ. βορειοανατολικά της Μόσχας, για να μεταφερθεί πολλά χρόνια αργότερα στην Ελλάδα.