1968: 50 χρόνια από την άνοιξη της Πράγας

Η Ανοιξη της Πράγας είναι ένα σύνολο γεγονότων και φαινομένων τα οποία αφορούν ένα ευρύ πρόγραμμα «φιλελευθεροποίησης» που εγκαινίασε το κομμουνιστικό κόμμα της Τσεχοσλοβακίας υπό την ηγεσία του Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ το 1968 αλλά και την ανάδυση ενός κριτικού λόγου γύρω από την έννοια της ελευθερίας σε κύκλους της διανόησης και της νεολαίας στην ίδια χώρα.

Η Ανοιξη της Πράγας στέκεται στο ιστορικό σταυροδρόμι δύο σημαντικών φαινομένων της ψυχροπολεμικής περιόδου. Από τη μία πλευρά, ο θάνατος του Στάλιν το 1953 και η περίοδος της αποσταλινοποίησης προκάλεσαν μείζονες αναταράξεις στην Ανατολική Ευρώπη με την κινητοποίηση δυνάμεων που επεδίωκαν τη φιλελευθεροποίηση, τη χαλάρωση του σοβιετικού ελέγχου, τον πολυκεντρισμό και την αναζήτηση «εθνικών δρόμων προς τον σοσιαλισμό». Χώρες όπως η Πολωνία, η Ουγγαρία, η Ρουμανία αναζήτησαν τρόπους αποτίναξης του σοβιετικού εναγκαλισμού και αποτέλεσαν σημαντικά όσο και αντιφατικά παραδείγματα «των μεταμορφώσεων της αποσταλινοποίησης». Από την άλλη πλευρά, τα «μακρά σίξτις» («the long sixties») σημαδεύθηκαν από ένα έντονο ρεύμα αμφισβήτησης των κυρίαρχων εξουσιαστικών δομών και αναζήτησης μορφών και πρακτικών ελευθερίας κυρίως από τη νεολαία και τη διανόηση διαφορετικών χωρών.

Στην Τσεχοσλοβακία, μια χώρα του Ανατολικού Μπλοκ η οποία διατηρούσε οικονομικές αλλά και πολιτισμικές επαφές με τη Δύση, μια ομάδα κριτικής στο κρατικοποιημένο οικονομικό μοντέλο συγκροτήθηκε γύρω από τον οικονομολόγο Οτα Σικ (Ota Šίκ) ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1960. Δεν αμφισβητήθηκαν ο κρατικός έλεγχος και ο κεντρικός σχεδιασμός της οικονομίας, αλλά διατυπώθηκαν προτάσεις αναδιάρθρωσης μέσα από μορφές αυτοδιοίκησης, χαλάρωσης της κρατικής γραφειοκρατίας, δημιουργίας μικρών κοινοπραξιών κ.τ.λ. Στην ίδια περίοδο, έντονη πολιτική και πολιτισμική κριτική αναπτύχθηκε κυρίως σε κύκλους διανόησης γύρω από έντυπα λογοτεχνικής κριτικής και κίνησης των ιδεών. Η κριτική αφορούσε τον εκδημοκρατισμό, την ελευθερία της δημιουργίας, τη σχέση τέχνης και πολιτικής.

Το κομμουνιστικό κόμμα της Τσεχοσλοβακίας υπό την ηγεσία του Αντονίν Νόβοτνι (Antonín Novotný) αδυνατούσε να ελέγξει το διογκούμενο ρεύμα της κριτικής και της διαμαρτυρίας που δεν περιορίστηκε μόνο σε κύκλους διανοουμένων, καλλιτεχνών ή της φοιτητικής νεολαίας αλλά κινητοποίησε ευρύτερες δυνάμεις στη χώρα. Στις 5 Ιανουαρίου 1968 ο σλοβακικής καταγωγής Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ (Alexander Dubček) (1921-1992) αντικατέστησε τον Νόβοτνι στη θέση του γραμματέα του Κόμματος.

Ο Ντούμπτσεκ υιοθέτησε μια πολιτική ήπιων μεταρρυθμίσεων και αλλαγών που έγιναν γνωστές ως «σοσιαλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο», με στόχο να αποφύγει εσωτερικές αλλά και εξωτερικές αντιδράσεις. Τα γεγονότα άλλωστε της Ουγγαρίας το 1956 όπου οι απόπειρες «φιλελευθεροποίησης» και απόσεισης του σοβιετικού ελέγχου είχαν οδηγήσει στην επέμβαση των Σοβιετικών και σε λουτρό αίματος αποτελούσαν ένα προηγούμενο που δεν μπορούσε να αγνοηθεί. Το πρόγραμμα των αλλαγών στην Τσεχοσλοβακία προέβλεπε ισχυρότερο ρόλο της Εθνοσυνέλευσης, αναδιάρθρωση της οικονομίας, κατοχύρωση της ελευθερίας της γνώμης και του λόγου. Παρουσιάστηκε τον Απρίλιο του 1968 ως «Πρόγραμμα Δράσης» του Κόμματος. Στην καρδιά όμως της Ανοιξης της Πράγας, αυτές οι αλλαγές φαίνονταν κάπως αναιμικές καθώς η έκρηξη του δημόσιου διαλόγου και των εκδηλώσεων είχε διαμορφώσει ένα κλίμα «μεθυστικού δυναμισμού», όπως γράφει ο ιστορικός Νόρμαν Ντέιβις. Στο «Μανιφέστο των 2.000 λέξεων» που υπέγραψαν τον Ιούνιο του 1968 διανοούμενοι και καλλιτέχνες διατυπώθηκαν αιτήματα περαιτέρω εμβάθυνσης των μεταρρυθμίσεων.

Το πείραμα της τσεχοσλοβακικής Ανοιξης άντεξε τις δυσκολίες και τις αντιξοότητες αρχικά. Οι Σοβιετικοί υπό την ηγεσία του Μπρέζνιεφ είχαν αποδεχθεί την ανάδειξη στην ηγεσία του ΤΚΚ του Ντούμπτσεκ αλλά έβλεπαν με αυξανόμενη δυσπιστία τις αλλαγές. Αλλεπάλληλες συναντήσεις εκπροσώπων της Τσεχοσλοβακίας με εκπροσώπους της Σοβιετικής Ενωσης και του Συμφώνου της Βαρσοβίας πραγματοποιήθηκαν την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1968. Η Τσεχοσλοβακία επιβεβαίωσε την πίστη της στον κομμουνισμό και τη φιλική της σχέση με τη Σοβιετική Ενωση. Παρά την αρχική αποκλιμάκωση, η πίεση προς την Τσεχοσλοβακία εντάθηκε μπροστά στον φόβο απόκλισης από το Σύμφωνο της Βαρσοβίας. Τα ξημερώματα της 21ης Αυγούστου 1968 οι Σοβιετικοί και οι σύμμαχοί τους εισέβαλαν στη χώρα υιοθετώντας τη ρητορική της «αντεπανάστασης» που απειλούσε τον σοσιαλισμό. Ο Ντούμπτσεκ συνελήφθη και αργότερα αντικαταστάθηκε στην ηγεσία του κόμματος από τον Γκουστάβ Χούζακ (Gustav Husák), ενώ οι αλλαγές που προώθησε ματαιώθηκαν. Ακολούθησε πρόγραμμα εκκαθαρίσεων, διώξεων και ενίσχυσης του κομματικού ελέγχου στη δημόσια ζωή. Η διαδικασία της «ομαλοποίησης» της Τσεχοσλοβακίας ολοκληρώθηκε ενώ το δόγμα της «περιορισμένης κυριαρχίας» εδραιώθηκε.

Η επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία δεν είχε την αιματηρή κατάληξη της επέμβασης στην Ουγγαρία. Η άνοιξη της Πράγας όμως μαράθηκε νωρίς μέσα σε ένα κλίμα σταδιακής αποδιάρθρωσης όλων των αλλαγών και μεταρρυθμίσεων, υπό το άγρυπνο βλέμμα των Σοβιετικών που παρέμειναν στη χώρα. Η αυτοπυρπόληση του νεαρού φοιτητή Γιαν Πάλαχ (Jan Palach) τον Γενάρη του 1969 αποτύπωσε τη θλίψη μιας χώρας που πέρασε από την «άνοιξη» στον παγερό χειμώνα. Σε αντίθεση όμως με την Ουγγαρία, τα γεγονότα της Τσεχοσλοβακίας εκτυλίχθηκαν μπροστά στους τηλεοπτικούς δέκτες εκατομμυρίων ανθρώπων και η επίδρασή τους στην παγκόσμια κοινή γνώμη ήταν πολύ μεγάλη. Η συνοχή του κομμουνιστικού στρατοπέδου με την πρωτοκαθεδρία της Σοβιετικής Ενωσης παρουσίασε επικίνδυνες ρωγμές. Η ωμή σοβιετική επέμβαση προκάλεσε επίσης έντονους κλυδωνισμούς και ιδεολογικο-πολιτικές αντιπαραθέσεις στην Αριστερά της Δύσης, κομμουνιστική και μη.

Στα χρόνια που ακολούθησαν την πτώση του κομμουνισμού, διχογνωμίες γύρω από την Ανοιξη της Πράγας ξέσπασαν στην Τσεχοσλοβακία και σε άλλες χώρες. Μέσα στο κλίμα των πρώτων μετακομμουνιστικών δεκαετιών, το τσεχοσλοβακικό πείραμα ερμηνεύθηκε πολλαπλώς. Αλλοτε ως πρελούδιο του 1989, άλλοτε ως εσωτερική σύγκρουση δύο τάσεων στο κομμουνιστικό κόμμα της χώρας και άλλοτε ως μια ακόμα «χαμένη άνοιξη» στον στρωμένο με ψευδαισθήσεις δρόμο του δημοκρατικού σοσιαλισμού. Στο σταυροδρόμι όμως των ισχυρών αναταράξεων που προκάλεσε η διαδικασία της αποσταλινοποίησης αλλά και των πειραματισμών που ενέπνευσε η μακρά δεκαετία του 1960 στέκεται μια βραχύβια πικρή Ανοιξη που έριξε τη δική της μοναδική θέρμη στον κόσμο του Ψυχρού Πολέμου.

9 .4. 1968
Ανακοινώνεται το νέο «Πρόγραμμα Δράσης» του ΚΚ Τσεχοσλοβακίας.

27 .6. 1968
«Μανιφέστο των 2.000 λέξεων» από διανοούμενους και καλλιτέχνες που τάσσονται υπέρ ευρύτερων μεταρρυθμίσεων.

Επέμβαση Σοβιετικών και δυνάμεων του Συμφώνου της Βαρσοβίας στην Τσεχοσλοβακία.

Αυτοπυρπόληση του φοιτητή Γιαν Πάλαχ στην πλατεία Βέντσεσλας της Πράγας, σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τη σοβιετική επέμβαση.

Η κυρία Εφη Γαζή είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.