1948: 70 χρόνια από την υπογραφή του σχεδίου Μάρσαλ

Το ένα από τα δύο μισά του ίδιου καρπού. Με αυτόν τον τρόπο είχε περιγράψει ο Χάρι Τρούμαν το Σχέδιο Μάρσαλ, το τεράστιο πρόγραμμα οικονομικής βοήθειας με το οποίο οι Ηνωμένες Πολιτείες συνέβαλαν αποφασιστικά στην ανοικοδόμηση της Δυτικής Ευρώπης μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο αμερικανός πρόεδρος γνώριζε πολύ καλά τι έλεγε. Αλλωστε, προτού ο υπουργός Εξωτερικών και πρώην στρατηγός Τζορτζ Μάρσαλ εκφωνήσει την ιστορική ομιλία του στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, στις 5 Ιουνίου 1947, με την οποία εξηγούσε την ιδέα της Ουάσιγκτον, ο ίδιος ο αμερικανός πρόεδρος είχε, στις 12 Μαρτίου 1947 (καταμεσής του ελληνικού εμφυλίου πολέμου), ενώπιον του Κογκρέσου, εξαγγείλει το περίφημο Δόγμα Τρούμαν.

Με αυτό, οι Ηνωμένες Πολιτείες δεσμεύονταν ότι θα παρείχαν γενναία οικονομική υποστήριξη στα κράτη που θα το επιθυμούσαν και θα αντιστέκονταν σε προσπάθειες καθυπόταξης από οπλισμένες μειοψηφίες ή από εξωτερικές πιέσεις. Η στρατηγική της ανάσχεσης (containment) της Σοβιετικής Ενωσης, που αρχικώς εμπνεύστηκε ο Τζορτζ Κέναν, ένας αμερικανός διπλωμάτης τρομερού βεληνεκούς, θα έπαιρνε σταδιακά σάρκα και οστά.

Για την Ελλάδα, μια χώρα που τότε σπαρασσόταν από έναν αβυσσαλέο εμφύλιο πόλεμο, το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ υπήρξαν αποφασιστικής σημασίας για τη μετέπειτα ιστορική της πορεία. Η χώρα έβγαινε από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο κατεστραμμένη και διχασμένη, με ένα πολιτικό σύστημα διεφθαρμένο και ανίκανο να διαχειριστεί τα μείζονα ζητήματα που θα καθόριζαν την επιβίωσή του. Παράλληλα, η αδυναμία της Βρετανίας να συνεχίζει να υποστηρίζει την Ελλάδα (η αμερικανική πρεσβεία στο Λονδίνο ενημέρωσε σχετικά το Στέιτ Ντιπάρτμεντ για την πρόθεση της Βρετανίας τον Φεβρουάριο του 1947, σχεδόν έναν μήνα πριν από την εξαγγελία του Δόγματος Τρούμαν), λόγω της δικής της οικτρής οικονομικής δυσπραγίας, υποχρέωσε τις Ηνωμένες Πολιτείες να αναλάβουν αυτόν τον ρόλο. Τότε, ως γνωστόν, κρίθηκε αν η θέση της χώρας μας θα είναι στο δυτικό ή στο ανατολικό στρατόπεδο. Η Ουάσιγκτον, όπως και το Λονδίνο δεν ήταν διατεθειμένες, σκεπτόμενες με όρους γεωστρατηγικούς, να αφήσουν την Ελλάδα στα χέρια της Σοβιετικής Ενωσης που επεδίωκε σφόδρα τρόπους εξόδου στη Μεσόγειο –κάτι που αν συνέβαινε θα έπληττε εν τη γενέσει της τη στρατηγική της ανάσχεσης.

Η προσφορά του Τζορτζ Μάρσαλ απευθύνθηκε σε όλη την Ευρώπη. Ηταν ανοιχτή ακόμη και για τη Σοβιετική Ενωση. Μάλιστα, ο Μάρσαλ είχε συζητήσει εκτενώς με τον Ντιν Ατσεσον, υφυπουργό Εξωτερικών και έναν εκ των ιερών τεράτων της μεταπολεμικής αμερικανικής διπλωματίας, ώστε η βοήθεια να παρουσιαστεί ως καθαρά υλικοτεχνική και όχι να περιβληθεί με ιδεολογικό μανδύα. Ωστόσο, θα έπρεπε να θεωρείται αναμενόμενο ότι τελικώς θα απορριπτόταν από τον Στάλιν, με αποτέλεσμα ακόμη και χώρες της Ανατολικής Ευρώπης που είχαν εκφράσει ενδιαφέρον να συμμετάσχουν, όπως η Πολωνία και η πρώην Τσεχοσλοβακία, να αποκλειστούν.

Τελικώς, το Σχέδιο Μάρσαλ (η επίσημη ονομασία του οποίου ήταν Πρόγραμμα Ευρωπαϊκής Ανασυγκρότησης –ERP) υπέγραψαν οι ακόλουθες χώρες: Ισλανδία, Νορβηγία, Σουηδία, Δανία, Ιρλανδία, Ολλανδία, Βέλγιο, Λουξεμβούργο, Δυτική Γερμανία, Αυστρία, Βρετανία, Γαλλία, Πορτογαλία, Ιταλία, Ελλάδα και Τουρκία. Αυτές οι 16 χώρες συνέστησαν τον Οργανισμό Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας (OEEC) που αποσκοπούσε στη διαχείριση του Σχεδίου Μάρσαλ. Ο OEEC ήταν ο πρόγονος του μετέπειτα Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης, του γνωστού σήμερα ΟΟΣΑ.

Το Σχέδιο Μάρσαλ προέβλεπε βοήθεια ύψους 5 δισεκατομμυρίων δολαρίων για τους πρώτους 18 μήνες του προγράμματος. Συνολικά το πρόγραμμα χορήγησε ως το 1952 κονδύλια ύψους 10 δισεκατομμυρίων δολαρίων, δικαιώνοντας αυτό που πολλές δεκαετίες αργότερα ο διάσημος ιστορικός Νάιαλ Φέργκιουσον ονόμασε «διπλωματία του δολαρίου». Σύμφωνα δε με τα στοιχεία του Στέιτ Ντιπάρτμεντ, το συνολικό ύψος των κονδυλίων του Σχεδίου ανήλθε στα 13 δισεκατομμύρια δολάρια, ποσό που σε σημερινές τιμές ανέρχεται στο ιλιγγιώδες νούμερο των 140 δισεκατομμυρίων δολαρίων!

Η Ελλάδα είχε πληγεί βαριά από τον πόλεμο και η συμμετοχή της στο Σχέδιο Μάρσαλ υπήρξε καίρια ώστε να σταθεί ξανά στα πόδια της. Τα στοιχεία της Τράπεζας της Ελλάδος δεν αφήνουν περιθώρια αμφισβήτησης: η αξία των υλικών ζημιών ανερχόταν σε περίπου 3,8 δισεκατομμύρια δολάρια, ενώ το συνολικό ύψος των υλικών ζημιών, των εξόδων κατοχής και των κυβερνητικών δαπανών κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και της γερμανικής κατοχής έφτανε στο ασύλληπτο ποσό των 8,5 δισεκατομμυρίων δολαρίων.

Με δεδομένο δε το μικρό μέγεθος της χώρας, ο «φόρος» που είχε καταβάλει η χώρα στον πόλεμο υπήρξε τεράστιος και ίσως έτσι να εξηγείται ότι η Ελλάδα υπήρξε μία από τις πλέον ωφελημένες οικονομικά χώρες που συμμετείχαν στο Σχέδιο Μάρσαλ. Κρίσιμη για την υλοποίηση του προγράμματος υπήρξε, στις 18 Ιανουαρίου 1947, η έλευση της πρώτης Οικονομικής Αποστολής στην Ελλάδα υπό τον Πολ Πόρτερ, ανώτερο στέλεχος του Στέιτ Ντιπάρτμεντ. Η Εκθεση Πόρτερ παραμένει ακόμη και σήμερα μνημείο άριστης ανάλυσης των διαχρονικών παθογενειών της Ελλάδος. Οσο για το πρακτικό σκέλος, αυτό έπεσε στους ώμους της Αμερικανικής Αποστολής για τη Βοήθεια στην Ελλάδα (AMAG). Αυτή συγκροτούνταν από περίπου 200 ειδικούς τεχνικούς και εμπειρογνώμονες και είχε την έδρα της στο κτίριο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού. Η συμβολή τους ήταν καίρια σε σειρά τομέων όπως τα δημόσια έργα (με εμβληματικότερο όλων τη διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου, αλλά επίσης την αποκατάσταση και λειτουργία των κυριότερων οδικών αρτηριών, λιμανιών και αεροδρομίων), την ηλεκτροδότηση και τον αγροτικό τομέα.

Τα χρήματα που έλαβε η χώρα μας από τις Ηνωμένες Πολιτείες είχαν ως πυρήνα τις επιχορηγήσεις του Σχεδίου Μάρσαλ, αλλά δεν ήταν τα μόνα. Η αμερικανική βοήθεια είχε αρχικώς έλθει μέσω της UNRRA (1944 – 1947) και ανήλθε σε περίπου 470 εκατομμύρια δολάρια. Η Ελλάδα ήταν μέσα στις πρώτες πέντε χώρες με βάση τα κονδύλια που έλαβαν. Με την εξαγγελία του Δόγματος Τρούμαν, η χώρα μας έλαβε βοήθεια 119 εκατομμυρίων δολαρίων.

Ακολούθως, την τετραετία 1948 – 1952 που ήταν η κύρια περίοδος που εκτυλίχθηκε το Σχέδιο Μάρσαλ, η χώρα μας έλαβε 1,2 δισεκατομμύρια δολάρια, κυρίως με τη μορφή επιχορηγήσεων. Ωστόσο, και κατά τη δεκαετία που ακολούθησε (1952 – 1962), η Ελλάδα έλαβε περίπου άλλα 600 εκατομμύρια δολάρια. Αυτό σημαίνει ότι από τον Οκτώβριο του 1944 ως και τον Ιούνιο του 1962 η αμερικανική βοήθεια στην Ελλάδα ανήλθε σε περίπου 2,3 δισεκατομμύρια δολάρια!

«Κύριοι, δεν είναι ανάγκη να σας πω ότι η διεθνής κατάσταση είναι πολύ σοβαρή». Ετσι άρχισε την ομιλία του ο στρατηγός Τζορτζ Μάρσαλ, υπουργός Εξωτερικών της κυβέρνησης του προέδρου Χάρι Τρούμαν, στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ στις αρχές Ιουνίου του 1947.

Το σχέδιο που φέρει το όνομά του, ενεκρίθη τελικά από την αμερικανική νομοθετική εξουσία την άνοιξη του 1948: ο Τσόρτσιλ χαρακτήρισε την έγκρισή του από το Κογκρέσο «μια από τις αποφασιστικές στιγμές της παγκόσμιας Ιστορίας».

Η Διοίκηση Οικονομικής Συνεργασίας, την οποία θέσπισε η νομοθεσία που κύρωσε το Σχέδιο Μάρσαλ, εγκαταστάθηκε το 1948 σε ένα κτίριο της Place de la Concorde στο Παρίσι.

Περισσότεροι από 600 Αμερικανοί και 830 Ευρωπαίοι εργάστηκαν υπό τη διεύθυνση του Χόφμαν από το 1948 ως το 1953, οπότε και έληξε το πρόγραμμα.