Mary Beard SPQR. Ιστορία της αρχαίας Ρώμης
Μετάφραση Κώστας Κουρεμένος
Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2017
σελ. 502, τιμή 31,80 ευρώ
Η Μέρι Μπέαρντ έχει το χάρισμα να αναδεικνύει λεπτομέρειες. Είτε πρόκειται για τις ιστορικές της μελέτες είτε για τις εξαιρετικά δημοφιλείς της σειρές στο BBC, οι μικρές ψηφίδες που επιλέγει ανοίγουν ολόκληρα πεδία κατανόησης. Στο νέο της έργο, το οποίο μόλις κυκλοφόρησε στα ελληνικά, θα βρει κανείς την ενδεικτική αναφορά στο Μόντε Τεστάτσιο, μια αρχαία χωματερή στην οποία κατέληγαν εκατομμύρια άδειοι πήλινοι αμφορείς μεταφοράς λαδιού, τόσοι ώστε στην πορεία των ετών να δημιουργήσουν έναν ολόκληρο λόφο στη Ρώμη, μέγεθος που βοηθά να συλλάβουμε μεμιάς την έκταση του πληθυσμού και τον όγκο των αναγκών του. Σε ένα άλλο σημείο θα συναντήσει τις τοιχογραφίες μιας ταβέρνας του Ερκουλάνεουμ (μίας από τις πόλεις που μαζί με την κατά πολύ διασημότερη Πομπηία θάφτηκαν στις στάχτες της έκρηξης του Βεζούβιου το 79 μ.Χ.) όπου οι Επτά Σοφοί της αρχαίας Ελλάδας απεικονίζονται να δίνουν συμβουλές αφόδευσης βασισμένες στη φιλοσοφία τους –τεκμήριο του λαϊκού ρωμαϊκού χιούμορ, αλλά και των επαφών της κουλτούρας των ελίτ με την κουλτούρα των υπάλληλων στρωμάτων. Μέσα από παρόμοιες όψεις η Μπέαρντ συγκροτεί στο «SPQR» μια θεαματικά εύληπτη για τον αναγνώστη εικόνα της αρχαίας Ρώμης, η οποία φωτίζει γεγονότα, χρονολογίες, αυτοκράτορες με πολύ διαφορετικό τρόπο από τον συνήθη στεγνό συσχετισμό αιτίου και αιτιατού.
Το «SPQR» διακρίνεται για την αφηγηματική του προσέγγιση. Δεν καλύπτει σελίδες επί σελίδων με ακολουθίες γεγονότων, εστιάζει επιλεκτικά σε εκείνα που θα δώσουν μια συνολική εικόνα της Ρώμης μέσα από συναρπαστικές λεπτομέρειες της Ιστορίας της.
«Κατά κάποιον τρόπο, ναι. Εχω θέσει στον εαυτό μου έναν πολύ σαφή κανόνα για τη συγγραφή και τη διδασκαλία της ρωμαϊκής Ιστορίας: δεν μπορείς να ξεκινήσεις από την αρχή γιατί έτσι αναγκαστικά βρίσκεσαι στον κόσμο τού «δεν ξέρουμε». Αρχίζω το βιβλίο λοιπόν από τη μέση, με ένα από τα γνωστότερα γεγονότα της ρωμαϊκής Ιστορίας, τη συνωμοσία του Κατιλίνα, που θέτει σε αδρές γραμμές το σκηνικό πολλών από τις θεματικές και τα προβλήματα που καλύπτει το βιβλίο. Μετά επιστρέφω στην αρχή και ακολουθώ μια γενικά χρονολογική προσέγγιση, χωρίς όμως να στέκομαι σε άσχετα μικροεπεισόδια και προσέχοντας να παρέχω τη μεγάλη εικόνα μέσα από τις πιο αποκαλυπτικές και ζωηρές λεπτομέρειες».
Η σπηλιά της λύκαινας που θήλασε τον Ρωμύλο και τον Ρώμο ή η καλύβα του Ρωμύλου, όπως «διατηρήθηκαν» στα χρόνια της Δημοκρατίας, δείχνουν τη φροντίδα των Ρωμαίων για την «ανακατασκευή» του παρελθόντος;
«Το θέμα με τη Ρώμη είναι ότι αρεσκόταν να επιδεικνύει στον εαυτό της την ίδια της την Ιστορία και τους τόπους ακριβώς στους οποίους συνέβη. Η Ρώμη ζούσε με το παρελθόν της και κυριολεκτικά βάδιζε στα βήματα των ιδρυτών της. Οπωσδήποτε, το εύρος του υλικού για το οποίο μιλάμε κυμαινόταν από την ξεκάθαρη επινόηση και τα μυθεύματα ως την επανερμηνεία και τη δημιουργική «επισκευή»!».
Συχνά στο βιβλίο, στην περίπτωση του Κατιλίνα, του Αντωνίου και της Κλεοπάτρας, του Καλιγούλα, σημειώνετε ότι η εκδοχή που γνωρίζουμε για τον βίο και την πολιτεία τους είναι αυτή των αντιπάλων τους. Πώς ακούει ένας ιστορικός και την άλλη πλευρά;
«Δεν υπάρχει μαγική απάντηση. Το πρόβλημα για το μεγαλύτερο μέρος της αρχαίας Ιστορίας είναι ότι τη βλέπουμε μόνο από τη μία πλευρά. Είναι επομένως σημαντικό να αναρωτιέται ο ιστορικός «τι θα έλεγε εδώ η άλλη πλευρά;» και «υπάρχει τρόπος να αποκτήσω πρόσβαση σε αυτήν;». Στην περίπτωση του Αντωνίου και της Κλεοπάτρας έχουμε τουλάχιστον κάποιες νύξεις, στον Πλούταρχο, για παράδειγμα, μέσω των ιστοριών που ο Αντώνιος έβαζε να λένε για τον Οκταβιανό. Το καίριο ζήτημα που πρέπει να θυμόμαστε είναι ότι οι ιστορικές αφηγήσεις δεν είναι ποτέ ουδέτερες».
Μου αρέσει ιδιαίτερα το απόσπασμα για την εκ των υστέρων «αναμόρφωση» επίμαχων γλυπτών και αγαλμάτων. Η Ιστορία στη Ρώμη σμιλεύεται από τους νικητές;
«Ναι, είναι εντελώς ξεκάθαρο ότι στη Ρώμη η Ιστορία κυριολεκτικά σμιλεύεται από τους νικητές, όπως ωραία το θέσατε. Ενίοτε αυτό στοχεύει στην εξαφάνιση του προηγούμενου ηγεμόνα. Μπορεί επίσης να υποδηλώνει και τη δυναστική συνέχεια με τις ελάχιστες των διορθώσεων που απαιτούνταν για να μεταβληθεί το άγαλμα του παλιού αυτοκράτορα σε άγαλμα του νέου. Και ο βασικός κανόνας στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία είναι πράγματι ότι η φήμη του ηγεμόνα εξαρτάται από τον διάδοχό του. Είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς αν ένας αυτοκράτορας υπήρξε κακός και γι’ αυτό δολοφονήθηκε ή παρουσιάστηκε ως κακός ΕΠΕΙΔΗ δολοφονήθηκε».
Σε κάποιο σημείο όμως θέτετε το ερώτημα αν τελικά η προσωπικότητα ενός καλού ή ενός κακού αυτοκράτορα επηρέαζε τη ζωή του μέσου ανθρώπου.
«Το κατά πόσο ο χαρακτήρας του ηγεμόνα επηρέαζε τη ζωή των απλών ανθρώπων αποτελεί ένα από τα μεγάλα ερωτήματα αναφορικά με την αυτοκρατορία. Η απάντηση είναι «πολύ λίγο, πιθανότατα», αν και τείνουμε να βλέπουμε τα πράγματα κατά κύριο λόγο με τα μάτια της μητροπολιτικής υπερ-ελίτ που επηρεαζόταν περισσότερο από τον χαρακτήρα του αυτοκράτορα. Αλλά σε μεγάλο βαθμό τα πράγματα κυλούσαν στο πλαίσιο της κανονικότητας, ανεξάρτητα με το ποιος βρισκόταν στον θρόνο».
Υπάρχει όμως παρ’ όλα αυτά η περίπτωση του Οκταβιανού Αυγούστου, ο οποίος όχι μόνο καθίσταται ο πρώτος αυτοκράτορας, αλλά στην πορεία ανακωδικοποιεί, όπως παρατηρείτε, ολόκληρη τη γλώσσα της ρωμαϊκής πολιτικής.
«Ενα από τα κλειδιά της κατανόησης του Αυγούστου είναι ότι «ανασυμβολοποίησε» τη γλώσσα της πολιτικής. Το ζήτημα δεν είναι, όπως πιστευόταν παλιότερα, ότι ο Αύγουστος χρησιμοποίησε παραδοσιακές μορφές για να υποκριθεί ότι τίποτε δεν είχε αλλάξει. Δεν ήταν τόσο χαζοί οι Ρωμαίοι! Αυτό που έκανε ήταν ότι απέδωσε νέα νοήματα στην παραδοσιακή γλώσσα της πολιτικής».
Είναι τελικά το εύρος της ρωμαϊκής εμπειρίας αυτό που μας ελκύει; Η ομοιότητά τους με εμάς σε ανθρώπινους φόβους και ελπίδες, το ανοίκειο στοιχείο των πολιτισμικών νορμών, των μονομαχιών, της έκθεσης δύσμορφων μωρών, των προέφηβων συζύγων;
«Πράγματι, έτσι είναι. Αν οι Ρωμαίοι δεν διέφεραν σε τίποτε από εμάς θα αποτελούσαν ένα πολύ λιγότερο ελκυστικό και ενδιαφέρον αντικείμενο μελέτης. Από την άλλη πλευρά, αν ήταν το αντίστοιχο εξωγήινων, δεν θα υπήρχαν και πολλά σημεία επαφής μεταξύ μας. Ομως διαθέτουν ακριβώς αυτό το ιντριγκαδόρικο μείγμα του ίδιου και του διαφορετικού –όπως άλλωστε συμβαίνει με τα καλύτερα ιστορικά αντικείμενα».
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
