Επάγγελμα: μεταφράστρια

Η Θεσσαλονικιά Εφη Καλλιφατίδη έφυγε νωρίς από τη ζωή, την Πρωτοχρονιά, σε ηλικία 63 ετών, ύστερα από πολύχρονη μάχη με τον καρκίνο. Η είδηση έγινε γνωστή μέσα από αλλεπάλληλες αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης: από φίλους και γνωστούς, από εκδότες που συνεργάστηκαν μαζί της, από μεταφραστές, επιμελητές και απλούς αναγνώστες που αυθόρμητα εξέφρασαν τη θλίψη και την εκτίμησή τους προς το πρόσωπό της, ενθυμούμενοι ασφαλώς τα βιβλία –είναι πολλά, ξεπερνούν τα 100 –τα οποία μετέφρασε στα ελληνικά, εμπλουτίζοντας την εγχώρια βιβλιογραφία. Από τον κλασικό «Τρίστραμ Σάντι» του Λόρενς Στερν (εκδόσεις Gutenberg) μέχρι τα «Τα Φώτα» της Ελενορ Κάτον (εκδόσεις Polaris) που απέσπασαν το βραβείο Booker το 2013.

Ο κατάλογος είναι μακρύς και, ενίοτε, εντυπωσιακός. Η ίδια, βεβαίως, συνέδεσε το όνομά της με τον Ουμπέρτο Εκο, καθώς μετέφερε με συστηματικό τρόπο στη γλώσσα μας τη συντριπτική πλειονότητα των έργων του, μυθιστορήματα, δοκίμια, ακαδημαϊκές μελέτες. Με ελάχιστες εξαιρέσεις δηλαδή, υπήρξε η αποκλειστική μεταφράστριά του στην Ελλάδα. Η σχέση αυτή –μια ξεχωριστή συνθήκη απόστασης και πνευματικής εγγύτητας –κάλυψε τριάντα και πλέον χρόνια.

Η εργασία της πάνω στο δημοφιλές «Ονομα του Ρόδου» (διαθέσιμο πια από τις εκδόσεις Ψυχογιός) αποδείχθηκε καταλυτική και, όπως είχε δηλώσει εκείνη αρκετές φορές, διαμόρφωσε όχι μόνο την επαγγελματική της πορεία, αλλά και τη ζωή της. Και όταν ο μεγάλος Ιταλός πέθανε, το 2016, η Εφη Καλλιφατίδη –που δεχόταν συλλυπητήρια σαν να ήταν συγγενής του –τον αποχαιρέτησε με ένα κείμενο που δημοσιεύθηκε στο σχετικό αφιέρωμα του «Βήματος». Είχε τον τίτλο: Ο Professore, εγώ και ο σολομός. «Δεν ξέρω πώς θα ήταν ως πατέρας, δύσκολο να αναμετριέσαι με ένα τέτοιο ανάστημα. Για μένα, το είπα ήδη, ήταν κάτι μεταξύ δασκάλου και πατέρα, χωρίς στην ουσία να τον γνωρίσω» σημείωνε τότε. «Οι προσωπικές μας συναντήσεις ή επαφές ήταν απειροελάχιστες, ωστόσο μου κατηύθυνε τον τρόπο σκέψης και με διαμόρφωσε με έναν τρόπο για τον οποίο του χρωστώ ευγνωμοσύνη. Με παίδεψε πολλές φορές, ιδίως στα θεωρητικά του έργα, με έκανε να γελάσω πολύ περισσότερες, με εξέπληξε άλλες τόσες με την τσεκουράτη αντιμετώπισή του».

Η περίπτωση της Εφης Καλλιφατίδη είναι πολλαπλώς σημαντική και σε ένα ευρύτερο πλαίσιο: επειδή η δική της (σαραντάχρονη σχεδόν) σταδιοδρομία στον χώρο των γραμμάτων ήταν εν πολλοίς συνυφασμένη με τις σταδιακές εξελίξεις σε έναν ολόκληρο κλάδο, τον μεταφραστικό, που σήμερα πλέον δεν είναι «αφανής» και χαίρει της αναγνώρισης που του πρέπει. Και παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον το προσωπικό παράδειγμα της Εφης Καλλιφατίδη επειδή ακριβώς σηματοδοτεί και περιγράφει (μιλάμε πάντοτε για τα δεδομένα της μικρής ελληνικής αγοράς) μια συνολικότερη μετάβαση. Κοντολογίς, η ίδια (μολονότι δεν υπήρξε η μόνη ασφαλώς) μετέτρεψε μια συγκεκριμένη ενασχόληση σε επάγγελμα, από το οποίο βιοποριζόταν αποκλειστικά επί σειρά ετών. Και κατάφερε, με τα ποιοτικά αποτελέσματα της δουλειάς της, να συγκαταλέγεται σταθερά μεταξύ των πρωτοκλασάτων μεταφραστών από τα αγγλικά και τα ιταλικά. Τα πρώτα τα διδάχθηκε από μικρή στο Αμερικανικό Κολέγιο, ενώ τα δεύτερα «τα έμαθα στον δρόμο, μπαίνοντας στα λεωφορεία στην Ιταλία και ακούγοντας τους ανθρώπους».

Ουσιαστική ήταν η συνεισφορά της και στο πεδίο του κινηματογράφου: έφερε λ.χ. στην Ελλάδα το σύστημα ηλεκτρονικού υποτιτλισμού ταινιών και εργάστηκε επί χρόνια σε γνωστά φεστιβάλ, όπως αυτό της Θεσσαλονίκης. Ασχολήθηκε, επίσης, με την όπερα. Η Εφη Καλλιφατίδη σπούδασε Αρχιτεκτονική στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και Γραφιστική στο Istituto EuropeodiDesign στη Ρώμη. Αρχισε να μεταφράζει από μεράκι το καλοκαίρι του 1980, «όταν αυτό γινόταν ακόμη με χαρτί και μολύβι» και έκτοτε –κυριολεκτικά –δεν σταμάτησε ποτέ. Το 2017 κυκλοφόρησαν δύο μεταφράσεις της: «Ο μακαρίτης σιχαινόταν το κουτσομπολιό» (εκδόσεις Καστανιώτη) της Σερένα Βιτάλε και «Suburra –Ρώμη, πρωτεύουσα της Μαφίας» (εκδόσεις Εστία) των Κάρλο Μπονίνι και Τζιανκάρλο ντε Κατάλντο.

Το 2018 θα κυκλοφορήσει «Η Συνείδηση του Ζήνωνα» του Ιταλο Σβέβο από τον εκδοτικό οίκο Αντίποδες σε δική της μετάφραση. Το αγαπούσε αυτό το βιβλίο, κρίμα που δεν πρόλαβε να το δει τυπωμένο.