Η Οδύσσεια στη νέα εποχή

Η Οδύσσεια είναι και παραμένει η μείζων αφήγηση στον δυτικό πολιτισμό. Το γεγονός ότι μόνο στον αγγλόφωνο κόσμο, από το 1615, που κυκλοφόρησε η πρώτη μετάφραση του Τζορτζ Τσάπμαν, ως σήμερα έχουμε πάνω από 60 μεταφράσεις είναι όχι η μόνη αλλά η καλύτερη απόδειξη. Η επίδραση του ομηρικού έπους είναι ενδεχομένως μεγαλύτερη και από εκείνη του Σαίξπηρ. Ακόμα και ως πρόσφατα σχεδόν έχουμε το παράδειγμα του Ντέρεκ Γουόλκοτ, ο οποίος με το μείζον έργο του Ομηρος μετέφερε τον μύθο της Οδύσσειας στην Καραϊβική. Και υπάρχουν βέβαια και άλλα δύο γνωστά παραδείγματα: ο Εζρα Πάουντ μπορεί να έγραψε τα Cantos με την πρόθεση να μας δώσει τη Θεία Κωμωδία της εποχής του, αλλά το πρώτο από αυτά είναι μια παράφραση της ραψωδίας λ της Οδύσσειας. Και βέβαια η καζαντζακική Οδύσσεια, μολονότι δύσκολα διαβάζεται στο πρωτότυπο, είναι εκείνη που μεταφρασμένη εκπληκτικά στα αγγλικά από τον Κίμωνα Φράιερ τον έκανε γνωστό διεθνώς.

Το 1995 κυκλοφόρησε σε μικρό αριθμό αντιτύπων ένα απίστευτο βιβλίο με τον τίτλο Αστροναυτιλία και συγγραφέα κάποιον Ιωάννη Πυρεία. Ηταν ένα εξωφρενικό έπος 6.575 στίχων γραμμένο στα τσεχικά και στην ομηρική γλώσσα, σε δακτυλικό εξάμετρο. Το ψευδώνυμο ανήκε στον τσέχο συγγραφέα Βάκλαβ Γιαροσλάβ Κέρελ Πινκάβα (1926-1995) που ήταν γνωστός με το άλλο του ψευδώνυμο: Γιαν Κρεσάλντο. Ο συγγραφέας, ο οποίος σήμερα είναι γνωστός όχι για τα ποιήματα ή τα μυθιστορήματά του, αλλά για αυτό ακριβώς το έργο, είχε την ιδέα να γράψει μια συνέχεια της Οδύσσειας στο Διάστημα στην οποία πρωταγωνιστής είναι κάποιος κάπτεν Νέμο. Είναι το μοναδικό έπος επιστημονικής φαντασίας που γράφτηκε ακολουθώντας το ομηρικό πρότυπο.

Ο βρετανός πεζογράφος Σάμουελ Μπάτλερ, στον οποίο οφείλουμε ένα από τα σημαντικότερα μυθιστορήματα του 20ού αιώνα, την Κοινή ανθρώπινη μοίρα, υποστήριξε πως συγγραφέας της Οδύσσειας είναι γυναίκα (η Ναυσικά), μια αρχόντισσα από τη Δυτική Σικελία. Ο Ρόμπερτ Γκρέιβς, που γνώριζε τον αρχαιοελληνικό κόσμο όσο κανένας, βρήκε πειστικά τα επιχειρήματα του Μπάτλερ και βασισμένος σε αυτά έγραψε το μυθιστόρημά του .

Θα μπορούσε να αναφέρει κανείς και πλήθος άλλα παραδείγματα που πιστοποιούν τον καθοριστικό ρόλο της Οδύσσειας όχι μόνο στις κλασικές σπουδές αλλά και στην κουλτούρα γενικότερα. Το γεγονός όμως ότι κυκλοφόρησε πρόσφατα στις ΗΠΑ μια νέα μετάφραση της Οδύσσειας –και αυτή τη φορά από γυναίκα, τη 46χρονη Εμιλι Γουίλσον –προκαλώντας τεράστιο ενδιαφέρον, αν κρίνει τουλάχιστον κανείς από τα διθυραμβικά δημοσιεύματα σε έντυπα υψηλού κύρους (όπως οι New York Times και ο New Yorker), πιστοποιεί τον κυρίαρχο ρόλο του οδυσσειακού μύθου στον σύγχρονο κόσμο.

Η Εμιλι Γουίλσον είναι καθηγήτρια Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβανίας. Επειτα από λαμπρές σπουδές στην Οξφόρδη αποφάσισε να μεταφράσει το ομηρικό έπος επιδιώκοντας να επιτύχει το δυσκολότερο: να μεταφέρει την Οδύσσεια σε μια γλώσσα κοντά την καθομιλουμένη και ταυτοχρόνως να μείνει όσο το δυνατόν πιστότερη στη μορφή του πρωτοτύπου, με άλλα λόγια στο δακτυλικό εξάμετρο. Και αυτό χωρίς να χρησιμοποιήσει ούτε μία λατινογενή λέξη!

Στον βρετανικό και στον αμερικανικό Τύπο γράφτηκε ότι αυτή είναι η πρώτη μετάφραση από γυναίκα. Δεν είναι όμως σωστό. Η πρώτη μετάφραση από γυναίκα της Οδύσσειας κυκλοφόρησε στη Γαλλία το 1699. Μεταφράστρια ήταν η Anne Dacier (1647-1720), η οποία μετέφερε σε πρόζα τόσο την Οδύσσεια όσο και την Ιλιάδα. Η ίδια μετέφρασε επίσης Καλλίμαχο, Ανακρέοντα, Σαπφώ, Αριστοφάνη και άλλους έλληνες και λατίνους συγγραφείς. Τις μεταφράσεις της αξιοποίησε και ο Αλεξάντερ Πόουπ για τις δικές του αντίστοιχες της Ιλιάδας και της Οδύσσειας.

Είναι χαρακτηριστικό επίσης ότι στο πρόσφατο, νοσταλγικό και γλυκόπικρο βιβλίο αναμνήσεων (που φέρει και αυτό τον τίτλο Οδύσσεια) του Ντάνιελ Μέντελσον, γνωστού όχι μόνο για τα δοκίμιά του αλλά και για τις εξαίρετες μεταφράσεις του τού Καβάφη πριν από μερικά χρόνια, ο συγγραφέας γράφει για τη σχέση του με τον πατέρα του με βάση την αντίστοιχη Οδυσσέα –Τηλέμαχου. Και το αφηγηματικό πλαίσιο του βιβλίου είναι ένα ταξίδι του Μέντελσον στη Μεσόγειο, μια διαδρομή βασισμένη σε έναν φανταστικό ομηρικό περίπλου.

Η πρόσφατη μετάφραση έχει ιδιαίτερη σημασία και για εμάς –δεν είναι απλώς μια επιβεβαίωση της σημασίας των κλασικών. Σε μια εποχή σαρωτικού σχετικισμού αποδεικνύεται ότι οι κλασικοί δεν είναι αναλώσιμοι αλλά παρόντες και ικανοί να ανατροφοδοτούν το πολιτιστικό γίγνεσθαι. Παρουσιάζει, λ.χ., εξαιρετικό ενδιαφέρον το να διαβάζει κανείς σε έντυπα μαζικής κυκλοφορίας εκτεταμένα κείμενα και αναλύσεις για μεταφραστικές λεπτομέρειες όσον αφορά τις επιλογές της Γουίλσον, οι οποίες αφορούν νέες λέξεις από το καθημερινό ιδίωμα που εισάγονται στη μετάφραση ή σχόλια ερμηνευτικού τύπου, όπως λ.χ. γιατί η μεταφράστρια χρησιμοποιεί την τάδε λέξη για να αποδώσει την ελληνική πολύτροπος (αντίστοιχη της οποίας δεν υπάρχει στην αγγλική γλώσσα), ή πώς προσεγγίζει ένα από τα δυσκολότερα ζητήματα που αντιμετωπίζει κάθε μεταφραστής (ακόμα και στις ενδογλωσσικές μεταφράσεις): την απόδοση των ομηρικών επιθέτων.

Οπως εύλογα θα υπέθετε κανείς, ίσως και επειδή η Οδύσσεια μεταφράστηκε τώρα από γυναίκα, η συζήτηση να περιστρέφεται και στη βαρύτητα που έχει η Πηνελόπη στο έπος, ή στη μοίρα των υπηρετριών (η Γουίλσον τις μεταφράζει «σκλάβες») που πλάγιαζαν με τους μνηστήρες και τιμωρήθηκαν με φριχτό θάνατο. Η σημαντική θέση που αποδίδεται στην Πηνελόπη δεν είναι φυσικά τίποτε καινοφανές για εμάς. Ας θυμίσω μόνο πως μια από τις καλύτερες ποιητικές συλλογές της Κατερίνας-Αγγελάκη Ρουκ έχει τίτλο Τα σκόρπια χαρτιά της Πηνελόπης.

Η χρήση του ιαμβικού πεντάμετρου, του συνηθέστερου στην αγγλική γλώσσα αλλά στην αυστηρότερη μορφή του, είναι ενδεικτική και μιας τάσης στην πρόσφατη αγγλόφωνη ποίηση, που κερδίζει έδαφος και στη χώρα μας: της επιστροφής στα αυστηρά μετρικά συστήματα του παρελθόντος, τα οποία αποδεικνύονται όχι μόνο ανθεκτικά αλλά και ικανά να αποδώσουν τόσο την αίσθηση της σημερινής εποχής όσο και τους συνεκτικούς της δεσμούς με την παράδοση.