Περιπλοκότητα (και λαϊκισμός)

Μέσα στο 2017 ο κόσμος έγινε πιο περίπλοκος, έγραφε πρόσφατα η «Guardian». Και όμως στην αρχή του περίφημου «Ερωτικού λόγου» ο Γ. Σεφέρης έγραφε –τη δεκαετία του 1930 –ότι «ο κόσμος είναι εύκολος, ένας απλός παλμός» και τελείωνε με το «ο κόσμος είναι απλός». Δεν ξέρω αν τότε ήταν όντως τόσο «εύκολος» και τόσο «απλός» ο κόσμος. Μάλλον δεν ήταν. Σήμερα, πάντως, είναι βέβαιο ότι δεν είναι. Αν κάτι χαρακτηρίζει σήμερα τον κόσμο, είναι ακριβώς το αντίθετο: η εντεινόμενη περιπλοκότητα (complexity), η δυσκολία στην κατανόηση και διαχείριση της πραγματικότητας, η βαθύτερη αλληλεξάρτηση, όχι «ένας απλός παλμός», αλλά μύριοι τόσοι παλμοί που εκπέμπονται και διαχέονται με συχνότητα και πυκνότητα ασύλληπτες για τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Ενας κόσμος της διασυνδετικότητας (connectivity), των δισεκατομμυρίων μηνυμάτων που εκπέμπονται με αστραπιαία ταχύτητα και σε άμεσο χρόνο και που δεν μπορούν να συλληφθούν, πολύ περισσότερο να κατανοηθούν. Ενας κόσμος των megadata. Αντίθετα με την ποιητική πρόσληψη της δεκαετίας του ’30, σήμερα ο κόσμος είναι περίπλοκος, σύνθετος, δύσκολος και εν πολλοίς ακατανόητος. Και γίνεται ολοένα και περισσότερο τέτοιος.

Η τεχνολογία (κυρίως οι τεχνολογίες της επικοινωνίας, το Διαδίκτυο, η τεχνητή νοημοσύνη κ.λπ.), η οικονομική και επιχειρηματική οργάνωση, η κοινωνική διαστρωμάτωση, οι δημογραφικές προσμίξεις καθιστούν τον κόσμο ολοένα και πιο περίπλοκο και πιο ακατανόητο, κυρίως για τον μέσο πολίτη. Μπορεί και πόσο π.χ. ένας μέσος πολίτης στοιχειωδώς να κατανοήσει το πώς λειτουργούν σήμερα οι χρηματοπιστωτικές αγορές; Αδύνατον. Μόνο οι εσωτερικά μυημένοι μπορούν. «Σοφοί δε προσιόντων». Το ίδιο συμβαίνει και με την Ευρωπαϊκή Ενωση( ΕΕ), το θεσμικό σύστημα της οποίας είναι τόσο διαδικαστικά περίπλοκο, που ακόμα και για τους ειδικούς δεν είναι πλήρως κατανοητό, πόσω μάλλον για τον μέσο πολίτη. Πόσο μπορεί, π.χ., ένας απλός πολίτης να καταλάβει τη λεγόμενη «συνήθη νομοθετική διαδικασία» (ordinary legislative procedure); Αδύνατον. Και όμως είναι η βασική διαδικασία με την οποία υποτίθεται ότι δημοκρατικά λαμβάνει αποφάσεις και νομοθετεί η ΕΕ. Αλλά εάν η κύρια νομοθετική διαδικασία είναι ακατανόητη, αυτό σημαίνει ότι το σύστημα πάσχει από πλευράς δημοκρατικότητας. Και ο μέσος πολίτης αντιδρά μπροστά στην ακατανόητη περιπλοκότητα που τον περισφίγγει. Αντιδρά ανορθολογικά βεβαίως, αλλά πάντως αντιδρά. Και απορρίπτει τόσο την ΕΕ όσο και τις χρηματαγορές (μεταξύ άλλων), όπως απορρίπτει οτιδήποτε δεν κατανοεί, καθώς, μεταξύ άλλων, τείνει να χάσει οποιαδήποτε εμπιστοσύνη σε θεσμούς και διαδικασίες που δεν καταλαβαίνει. Η άνοδος του λαϊκισμού δεξιάς ή αριστερής απόχρωσης και του ευρωσκεπτικισμού συνιστούν, μεταξύ άλλων, αντίδραση στην ακατανόητη περιπλοκότητα. Οι λαïκιστές κάθε απόχρωσης αυτό που κάνουν είναι να προσφέρουν τις πλέον απλοïκές, εύπεπτες και κατανοητές (ψευτο)λύσεις σε περίπλοκα προβλήματα. Και για αυτό βρίσκουν ευήκοον ους, ισχυρό ακροατήριο. Και κερδίζουν.

Αυτό π.χ. έκαναν επίμονα και συστηματικά ο ΣΥΡΙΖΑ και ο Αλ. Τσίπρας για να ανέβουν στην εξουσία. Προσέφεραν την πλέον απλή και κατανοητή λύση στο ακροατήριό τους: το σχίσιμο των Μνημονίων με έναν νόμο και ένα άρθρο! Και για τον ΕΝΦΙΑ: «Δεν αλλάζει, δεν τροποποιείται, καταργείται». Απλά και κατανοητά πράγματα. Αλλά βεβαίως πέρα για πέρα ψευδή. Το ίδιο κάνουν οι λαϊκιστές σε όλον τον κόσμο. Στις ΗΠΑ του Ντ. Τραμπ «κλείνουμε τα σύνορα» και κατασκευάζουμε ένα τείχος με το Μεξικό και έτσι λύνουμε το οικονομικό και μεταναστευτικό πρόβλημα της χώρας. Στη Βρετανία οι ακραίοι λαϊκιστές της εξόδου της χώρας από την Ευρωπαϊκή Ενωση – Brexit κέρδισαν το εγχείρημα, το δημοψήφισμα, με δύο-τρία απλοϊκά συνθήματα, όπως «παίρνουμε πίσω τον έλεγχο της χώρας» (take back control) και «δίνουμε 350 εκατ. στερλίνες την εβδομάδα στο Εθνικό Σύστημα Υγείας (ΝΗS)» κ.λπ. Οι υποστηρικτές της παραμονής (Bremain) προσπάθησαν, αντίθετα, με ιδιαίτερα sophisticated αναλύσεις και σχεδιαγράμματα να παρουσιάσουν τις ολέθριες πολιτικές και οικονομικές συνέπειες της εξόδου. Οι πρώτοι κέρδισαν, οι δεύτεροι δικαιώνονται, αλλά το κακό έχει γίνει. Στην Ελλάδα, την ώρα που ο Ευ. Βενιζέλος προσπαθούσε να εξηγήσει τις ευεργετικές συνέπειες του εξόχως περίπλοκου PSI (Private Sector Involvement –ελάφρυνση χρέους κατά 106 δισ. ευρώ, μοναδική στην παγκόσμια ιστορία), ο Αλ. Τσίπρας υποσχόταν ότι «οι διεθνείς αγορές θα χόρευαν στα ελληνικά νταούλια». Ο πρώτος βέβαια δικαιώθηκε, ο Τσίπρας κέρδισε (τις εκλογές) και η χώρα υπέστη άμεση ζημιά 86 δισ. ευρώ περίπου. Η απέχθεια προς τη βαθύτερη περιπλοκότητα εκδηλώνεται και με τη διογκούμενη καταδίκη των τεχνοκρατών και εμπειρογνωμόνων, καθώς προσλαμβάνονται ως κατάλληλοι να προσφέρουν περίπλοκες μεν, αλλά ακατανόητες λύσεις, έστω και αν είναι οι αναπόφευκτα αναγκαίες λύσεις. Αλλά και η διευρυνόμενη χρήση των δημοψηφισμάτων σε παγκόσμια κλίμακα έχει παρεμφερή διάσταση. Προσφέρουν την απλή απάντηση του «ναι» ή «όχι» σε συνήθως δύσκολα και περίπλοκα προβλήματα. Και ταυτόχρονα καταστρέφουν την αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Δεν είναι τυχαίο ότι όλοι οι λαϊκιστές είναι θερμοί θιασώτες των δημοψηφισμάτων για «να μιλήσει ο λαός». Δήθεν.

Το ζήτημα της εντεινόμενης περιπλοκότητας είναι καίριο για τη σύγχρονη δημοκρατία. Ο πολίτης πρέπει να κατανοεί την πραγματικότητα, τις επιλογές, τις πολιτικές για να μπορεί να αποφασίζει υπεύθυνα και ορθολογικά, για να μην καταφεύγει στην απλοϊκότητα του ψεύδους των λαϊκιστών. Το πώς επιτυγχάνεται αυτό, είναι μια τεράστια πρόκληση σήμερα…

Ο κ. Π. Κ. Ιωακειμίδης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.