Φύσις, νόμος, ύβρις

«Δεν μπορεί να τα βάλει κανείς με τη φύση» δήλωσε θυμόσοφα σε τηλεοπτική εκπομπή ο αντιπεριφερειάρχης Δυτικής Αττικής κ. Βασιλείου, σχολιάζοντας τις καταστροφικές πλημμύρες της Μάνδρας. Περίεργο: με τη φύση δεν τα βάζουμε όταν πετάμε με αεροπλάνο; Οταν χρησιμοποιούμε το ψυγείο; Οταν παλεύουμε με τις αρρώστιες; Το γόνιμο ερώτημα είναι διαφορετικό: Πώς πρέπει να οργανώσεις τη ζωή σου για να συμβιώνεις όσο καλύτερα γίνεται με τη φύση;

Ο Κορνήλιος Καστοριάδης τόνιζε συχνά την αρχαιοελληνική διάκριση μεταξύ φύσεως και νόμου. Η φύσις, γράφει ο αείμνηστος φιλόσοφος, συζητώντας το έργο του Αριστοτέλη, είναι η προκαθορισμένη ουσία των πραγμάτων· η ακατανίκητη τάση μιας οντότητας να υπάρχει με μια δεδομένη μορφή. Αντιθέτως, ο νόμος συνιστά τη μορφή που οι άνθρωποι επιλέγουν να δίνουν στη ζωή τους –οι θεσμοί (αξίες, κανόνες, τρόποι ζωής) που επινοεί μια κοινωνία για τη ρύθμιση του συλλογικού βίου. Ως κοινωνικο-ιστορικά δημιουργήματα, οι θεσμοί δεν συνάγονται από τη φύση, αλλά εμπεριέχουν στοιχεία αυτοαναφοράς. Είμαστε έτσι γιατί έτσι επιλέγουμε να είμαστε!

Αυτή η διάκριση μας βοηθά όχι απλώς να διεκτραγωδήσουμε την κακή μας τύχη για τις ακραίες καιρικές συνθήκες που προκάλεσαν τις πρόσφατες πλημμύρες στη Μάνδρα και αλλού (φυσικό φαινόμενο), αλλά να προβληματιστούμε ουσιαστικά για την ιδιαίτερη καταστροφικότητα του συμβάντος (να στοχαστούμε και τη θεσμική διάσταση).

Η φύσις είναι γνωστή: το νερό της βροχής αναζητά κατωφερή διέξοδο (προς τα κατάντη). Αν η φυσική διέξοδος (η κοίτη των χειμάρρων) έχει επιχωματωθεί, το νερό θα ακολουθήσει ανεξέλεγκτη ροή. Το φυσικό φαινόμενο έχει προκαθορισμένη μορφή, για αυτό οι ειδικοί είναι σε θέση να σχεδιάζουν αντιπλημμυρικά έργα –να τα βάζουν με τη φύση!

Το ενδιαφέρον εδώ δεν είναι η φύσις, αλλά ο νόμος –ο τρόπος που μια οργανωμένη κοινότητα χειρίζεται τα φυσικά φαινόμενα. Η Μάνδρα είναι κλασική περίπτωση. Τα πλημμυρικά φαινόμενα ήταν συνήθη. Οι δίοδοι απορροής του νερού συγκεκριμένες –δύο γνωστοί χείμαρροι. Το μπάζωμα και οι καταπατήσεις της κοίτης των χειμάρρων δεν ήταν «φυσικά» (αναπότρεπτα) φαινόμενα, αλλά ανθρώπινες παρεμβάσεις. Η πόλη σχεδιάστηκε αυθαίρετα πάνω στους χειμάρρους. Η πολιτεία συνέπραξε, συναίνεσε ή σιώπησε.

Πώς μια οργανωμένη κοινότητα σχετίζεται με τη φύση δεν είναι προδιαγεγραμμένο –εξαρτάται από τον νόμο που επιλέγει, δηλαδή τους θεσμούς που υιοθετεί. Οι καταστροφικές πλημμύρες της Μάνδρας, καθότι διακόπτουν την κανονικότητα, αποκαλύπτουν το αξιακό υπόστρωμα των θεσμών μας. Το πελατειακό κράτος και η συγκρουσιακή – καιροσκοπική πολιτική αναδεικνύονται ξανά ως η μήτρα των συλλογικών δεινών: από τις επιμέρους καταστροφικές πλημμύρες και πυρκαγιές μέχρι τη χρεοκοπία της χώρας συνολικά.

Τα αντιπλημμυρικά έργα στη Μάνδρα σχεδιάζονται από το 2003. Γιατί δεν περατώθηκαν; Διότι, μεταξύ άλλων, λείπουν οι δασικοί χάρτες, οπότε δεν μπορούν να προχωρήσουν οι απαλλοτριώσεις. Γιατί λείπουν οι δασικοί χάρτες; Ισως οι προύχοντες του ΠαΣοΚ και της ΝΔ έχουν κάποια απάντηση, αλλά θα ήταν ανώφελο να τους ρωτήσουμε. Ξέρουμε γιατί. Το πελατειακό κράτος, σθεναρά και διακομματικά, ανθίσταται.

Λιγότερο από 1% των αναρτηθέντων δασικών χαρτών έχει κυρωθεί –το έργο προχωρά με ρυθμό χελώνας! Ακόμα και όταν δασικοί χάρτες έχουν καταρτιστεί, για χρόνια δεν αναρτώνται (περίπτωση Αν. Αττικής). Η αδιαφάνεια βολεύει πολλούς. Τους νυν ή επίδοξους κατόχους αυθαιρέτων να κερδίζουν χρόνο, τους πολιτικούς να εξαγοράζουν ψήφους. Οι βουλευτές της ΝΔ κ. Βλάχος, Μπούρας και Οικονόμου (θα τους είδατε πρόσφατα να συνοδεύουν κορδωμένοι τον κ. Μητσοτάκη στην επίσκεψή του στην Περιφέρεια Δυτικής Αττικής) κατέθεσαν τροπολογία το 2014 να ανασταλούν κατεδαφίσεις αυθαιρέτων στην Αττική (έστω και αν υπάρχουν τελεσίδικες δικαστικές αποφάσεις) μέχρις ότου κυρωθούν οι δασικοί χάρτες! (Μαντέψτε πότε.) Δεν ήταν οι μόνοι. Επίλεκτα μέλη της λαϊκιστικής χορωδίας διετέλεσαν και οι αξιότιμοι βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ κ. Κουρουμπλής, Πάντζας και, βεβαίως, πολλοί δήμαρχοι.

Τη φαυλότητα του πελατειακού κράτους συμπληρώνει η ανευθυνότητα του συγκρουσιακού – καιροσκοπικού τρόπου λειτουργίας του πολιτικού συστήματος. «Είστε ανίκανοι και ανάλγητοι» είπε ο κ. Μητσοτάκης, απευθυνόμενος στον κ. Τσίπρα στη Βουλή, για να πάρει την αναμενόμενη απάντηση: «Εσείς που ήσασταν όλα αυτά τα χρόνια που χτιζόταν αυθαίρετα η Αττική;». Δεν υπάρχει στοιχειώδης συνεννόηση. Ενώ στις ώριμες δημοκρατίες οι καταστροφές ενώνουν, σε μας διχάζουν. Ο λόγος των πολιτικών μας, ύστερα από κάθε καταστροφή, είναι βαθιά συγκρουσιακός. Μόνο οι ρόλοι εναλλάσσονται. Απουσιάζει η συναίνεση στα θεμελιώδη, πάνω στην οποία θα οικοδομηθεί μια μακρόπνοη δημόσια πολιτική. Οπως είδαμε στις επεισοδιακές συνεδριάσεις της Αυτοδιοίκησης, η άλογη συγκρουσιακότητα, διαχεόμενη σε όλα τα επίπεδα, εκχυδαΐζει τη λειτουργία των θεσμών.

Θεσμοί ιστορικά εδραιωμένοι στο πελατειακό κράτος και την πολιτική πόλωση παράγουν ύβριν –υπερβολή, έλλειψη ορίων -, η οποία όχι μόνο οδηγεί σε καταστροφές, αλλά αποτρέπει τη μάθηση από αυτές. Γνωρίζετε καμία έγκυρη έκθεση για τη διαχείριση των καταστροφικών πυρκαγιών του 2007; Μόνο ανούσιες ΕΔΕ, πρόσκαιρες μιντιακές φωνασκίες και εφήμερες καφενειακές αντιπαραθέσεις –μέχρι την επόμενη καταστροφή!

Το αντίθετο της ύβρεως είναι ο αυτοπεριορισμός: «Οχι μόνο απέναντι στις ενδεχόμενες πολιτικές καταχρήσεις», παρατηρεί ο Καστοριάδης, αλλά και «όσον αφορά τα έργα και τους σκοπούς που [μια δημοκρατική κοινωνία] προτείνει στον εαυτό της». Μια κοινωνία της οποίας ο νόμος περιφρονεί τη φύση είναι καταδικασμένη να ζει στην ύβριν. Η αυτοαναφορά των θεσμών εμπεριέχει τη δυνητική αυτοκαταστροφή. Τη ζήσαμε πρόσφατα στη Μάνδρα, τη ζούμε εδώ και δέκα περίπου χρόνια στη χρεοκοπημένη μας χώρα.

Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.