Ο άνθρωπος του μέλλοντος

Μετάφραση Μιχάλης Λαλιώτης. Επιμέλεια Βασίλης Μαλισιόβας

Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2017

σελ. 428, τιμή 26,50 ευρώ

Οταν το 2014 ο Γιουβάλ Νώε Χαράρι, καθηγητής της Ιστορίας στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ, εξέδωσε το βιβλίο του Homo Sapiens προκάλεσε μεγάλη αναστάτωση στη διεθνή επιστημονική κοινότητα και τεράστια εντύπωση. Είχαμε πολλά χρόνια να διαβάσουμε ένα βιβλίο τόσο προκλητικό όσον αφορά την επιχειρηματολογία και τα συμπεράσματά του, αλλά και σπάνιας αφηγηματικής γοητείας, που διέκρινε κατά το παρελθόν κορυφαίους επιστήμονες όπως ο Δαρβίνος και ο Φρόιντ. Εκεί ο Χαράρι «διάβαζε» και εξηγούσε το παρελθόν: πώς και γιατί επικράτησε ο Homo Sapiens (ο έμφρων άνθρωπος) και ως εκ τούτου ποιος είναι ο σημερινός κόσμος. Στο τελευταίο κεφάλαιο όμως, σαν να μας προετοίμαζε για τη συνέχεια: ο Homo Sapiens θα μεταβαλλόταν σε Homo Deus (σε άνθρωπο-θεό). Αν το πρώτο βιβλίο ήταν συναρπαστικό, πιο συναρπαστική και προκλητική ήταν η συνέχειά του έναν χρόνο αργότερα: το δεύτερο βιβλίο Homo Deus. Μια ιστορία του μέλλοντος, το οποίο, όπως και το πρώτο, σαρώνει σε πωλήσεις. Απόδειξη ότι μέχρι και o Μπιλ Γκέιτς, το αφεντικό της Microsoft, έγραψε θετική –αν και με κάποιες επιφυλάξεις –κριτική.

Στο Homo Sapiens ο Χαράρι ερμήνευε το παρελθόν για να φτάσει στο παρόν. Εδώ ξεκινά από το παρόν για να διαβάσει το μέλλον. Την ιστορία του μέλλοντος έγραψε, σύμφωνα με τον υπότιτλο του βιβλίου. Αλλά η ιστορία αυτή λειτουργεί ως υποκατάστατο της προφητείας. Και το ερώτημα που τίθεται είναι το πώς θα διαχειριστούμε το μέλλον, αν θέλουμε η «ιστορία» του Χαράρι να μείνει μια υπόθεση και να μην καταστεί πραγματικότητα ή, πιο σωστά, την πραγματικότητα αυτή να μπορέσουμε να την ελέγξουμε, αν δεν θέλουμε να εξαφανιστούμε ως είδος. Η ιστορία λοιπόν που «διαβάζει» και μας αφηγείται είναι ένα δυστοπικό σενάριο.

Το σκεπτικό του Χαράρι στηρίζεται σε διαπιστώσεις που είναι δύσκολο να αμφισβητηθούν: Οι άνθρωποι, λέει, έπαψαν να λατρεύουν τους θεούς και έγιναν οι ίδιοι θεοί μέσα από τα δημιουργήματά τους και πρωτίστως: την τεχνολογία. Παλαιότερα, οι πηγές του καπιταλισμού ήταν δύο: οι πρώτες ύλες και η ενέργεια. Σήμερα έχουμε και μια τρίτη: τη γνώση. Και οι γνώσεις, όσο πιο πολύ μοιράζονται τόσο και αυξάνονται. Σχεδόν κάθε χώρα σήμερα θεωρεί ως πρώτη προτεραιότητα την επιστημονική έρευνα και ακόμη περισσότερο την πληροφορία, την εκμετάλλευση των δεδομένων.

Η γνώση λειτουργεί ως απελευθερωτική δύναμη, αυτή είναι μια καντιανή αρχή που τη δέχεται και ο Χαράρι, προειδοποιώντας μας ταυτοχρόνως για κάτι εξαιρετικά σημαντικό, που δεν το λαμβάνουμε υπόψη: η επιστήμη γνωρίζει ελάχιστα για τον νου και τη συνείδηση. Και επομένως, αφού δεν ξέρουμε τι είναι ο νους, αδυνατούμε να καταλάβουμε και τι είναι η τεχνητή νοημοσύνη, μολονότι εμείς οι ίδιοι τη δημιουργήσαμε.

Από εδώ και πέρα αρχίζει η συναρπαστική επιχειρηματολογία του Χαράρι. Οι οργανισμοί, ζώντες ή μη, λέει, είναι αλγόριθμοι. Κάθε έμβιο ον, των ανθρώπων συμπεριλαμβανομένων, συνιστά άθροισμα αλγορίθμων. Ο άνθρωπος εντούτοις έκανε ό,τι μπορούσε για να ξεχάσει πως ανήκει στα ζώα. Τους επιβλήθηκε χάρη σε κάποια από τα ειδοποιά χαρακτηριστικά του και έτσι από τον φόβο της φύσης πέρασε στον έλεγχό της. Ξεπερνώντας το στάδιο της επιβίωσης έγινε θεός.

Εδώ μας οδήγησε η επιστημονική επανάσταση, χάρη στην οποία σήμερα ο μέσος όρος ζωής αυξάνεται διαρκώς –και όχι μόνο στον πρώτο κόσμο -, περισσότεροι πεθαίνουν από τις καταχρήσεις στη διατροφή τους παρά από την πείνα, ενώ ο πόλεμος και η βία έχουν περιοριστεί αισθητά. Δεν είναι διόλου απίθανο ο άνθρωπος να νικήσει μέσα στον αιώνα που διατρέχουμε τα γηρατειά, ακόμη και τον θάνατο. Επομένως αν οι εξελίξεις οδηγούν προς αυτή την κατεύθυνση, γιατί τα επιστημονικά επιτεύγματα να μην ενισχύουν τις ανθρωπιστικές αξίες της ισότητας, της ελευθερίας και της δημοκρατίας, όπως θα υπέθετε εύλογα κανείς;

Ο Χαράρι όμως προχωρεί στη δυστοπική εκδοχή. Σήμερα οι νέες θρησκείες δεν έρχονται από την Ανατολή αλλά γεννιούνται στη Σίλικον Βάλεϊ της Καλιφόρνιας. Η τεχνητή νοημοσύνη σύντομα σχετικά θα έχει φτάσει σε τέτοια επίπεδα ώστε θα ξέρει για εμάς περισσότερα από όσα ξέρουμε οι ίδιοι για τον εαυτό μας. Αυτό δεν ακούγεται τόσο υπερβολικό, αν θυμηθεί κανείς ότι από τη δεκαετία του 1950 ακόμη, ένας από τους πρωτοπόρους της επιστήμης της κυβερνητικής, ο Γ. Ρος Ασμπι, είχε πει πως στο μέλλον ενδέχεται να μπορεί να κατασκευαστεί ηλεκτρονικός υπολογιστής που να μπορεί να αναπαράγει τον εαυτό του. (Κι αυτό τρεις δεκαετίες πριν από την έλευση των προσωπικών ηλεκτρονικών υπολογιστών.) Η οικονομία θα αλλάξει δραματικά (ήδη συμβαίνει αυτό) και τα βασικά προϊόντα δεν θα είναι τα οχήματα και τα υφάσματα, ούτε καν τα όπλα, αλλά οι εγκέφαλοι και οι διάνοιες.

Οι επιστήμονες υπολογίζουν ότι έχουμε διανύσει τέσσερα δισεκατομμύρια χρόνια οργανικής ζωής. Για τον Χαράρι η περίοδος αυτή έχει τελειώσει. Μπήκαμε στην εποχή της ανόργανης «ζωής». Τι θα συμβεί στο όχι και πολύ μακρινό μέλλον –ή τουλάχιστον τι μπορεί να συμβεί; Δεν θα συγκρουστεί ο άνθρωπος με τις μηχανές, όπως μας έχουν παρουσιάσει ευφάνταστοι συγγραφείς και κινηματογραφιστές σε διάφορα βιβλία και ταινίες επιστημονικής φαντασίας, αλλά οι άνθρωποι θα «συγχωνευθούν» με τις μηχανές. Οχι όμως όλοι, αλλά μια ελίτ που θα γίνει παντοδύναμη μέσω της βιοτεχνολογίας και της γενετικής μηχανικής. Αν η βιομηχανική εποχή τον 19ο αιώνα δημιούργησε την εργατική τάξη, ο 21ος αιώνας θα γεννήσει μιαν άχρηστη τάξη και το χάσμα ανάμεσα σε αυτή την ελίτ όχι μόνο θα παραμείνει αγεφύρωτο, αλλά και θα διευρύνεται συνεχώς ώσπου η άχρηστη τάξη να εξαφανιστεί.

Ο αναγνώστης διαβάζοντας τον Χαράρι θα θυμηθεί ασφαλώς τον Γενναίο Νέο Κόσμο, του Αλντους Χάξλεϊ, τον Φρανκενστάιν της Μαίρης Σέλεϊ και το 1984 του Τζορτζ Οργουελ. Η αφήγησή του συνδυάζει τρεις δυστοπίες που πλέον δεν φαίνεται να απέχουν πολύ από την πραγματικότητα. Η αποκωδικοποίηση του γενετικού μας κώδικα και της δομής του εγκεφάλου έχει ως αποτέλεσμα το άθροισμα των πληροφοριών που παράγονται να ενσωματώνεται σε εξωτερικούς παράγοντες, επιβεβαιώνοντας το παλαιό δυσοίωνο πως ο άνθρωπος γεννήθηκε για να αυτοξεπεραστεί. Το πώς θα του φέρονται οι παντοδύναμες νέες ελίτ δεν είναι δύσκολο να το φανταστούμε, αν μελετήσουμε το πώς φέρθηκε και εξακολουθεί να φέρεται ο ίδιος στα ζώα, υποστηρίζει ο χορτοφάγος Χαράρι.

Αυτή η κοινωνία (αν μπορεί κανείς να την ονομάσει έτσι) των νέων αφεντικών και δούλων θα εξαφανίσει τα πολιτικά συστήματα και τις ιδέες και κανείς δεν θα μπορεί να προσδιοριστεί –θα είναι απλώς ένα υποκατάστατο. Και πώς αλλιώς, όταν η πληροφορία αντικαθιστά το νόημα και συσσωρευμένη διαλύει τα πάντα, δηλαδή τον παλιό κόσμο που δεν θα έχει καμιά σχέση με εκείνον που θα τον διαδεχθεί;

Αυτό το νέο είδος που θα κυριαρχήσει, θα σκέφτεται και θα αισθάνεται καλύτερα από εμάς και θα δημιουργεί επίσης όπως εμείς –και ακόμη καλύτερα. Θα συνθέτει μουσικά έργα και θα γράφει τέλεια ποιήματα. Βεβαίως ο σκεπτικιστής έχει κάθε λόγο να αμφιβάλλει. Ούτως ή άλλως η ανθρώπινη ατέλεια παράγει τέχνη. Και για να θυμηθούμε τον Ρόμπερτ Γκρέιβς, αν γραφόταν το «τέλειο» ποίημα, θα σταματούσε ο κόσμος.

Το ερώτημα που προκύπτει είναι: μπορούμε να ανατρέψουμε αυτή την πορεία; Κι αν ναι, είναι άραγε απαραίτητο; Οι τάσεις που παρατηρούνται δεν συνεπάγονται ότι τα πράγματα θα ακολουθήσουν αναγκαστικά αυτή την πορεία. Ομως δεν δικαιούμαστε να εφησυχάζουμε βασισμένοι στον αστάθμητο παράγοντα. Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι εδώ βρισκόμαστε μπροστά σε κάτι πολύ σημαντικό: ο επιστήμονας αυτός παρουσιάζει μια ολιστική προσέγγιση και ερμηνεία των φαινομένων, για τούτο και μπορεί να προβάλλει στο παρόν ένα υποθετικό μέλλον, που δεν απέχει πολύ από την προφητεία.

Θα είχε κανείς πολλούς λόγους να διαφωνεί σε κάποια επί μέρους –και για ένα τέτοιο βιβλίο είναι αναπόφευκτο. Το ζήτημα επομένως δεν το ορίζει η αποτροπή του μέλλοντος αλλά ο έλεγχός του. Οσο υπάρχει αυτό που λέγεται συνείδηση, μια αξία απείρως σημαντικότερη από τη γνώση –και δεν είναι τυχαίο που ο Χαράρι σε ένα από τα ερεθιστικότερα κεφάλαια του βιβλίου του δίνει τον τίτλο «Ο ωκεανός της συνείδησης», –τίποτε δεν έχει χαθεί.