220 χρόνια από τη Χάρτα του Ρήγα

Μια διαφορετική ανάγνωση της Χάρτας του Ρήγα, που αποκαλύπτει άγνωστες πτυχές της, προτείνει η έκθεση που εγκαινιάζεται στο Τελλόγλειο Ιδρυμα Τεχνών Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης την Παρασκευή 15 Δεκεμβρίου 2017, στις 19.30. Για πρώτη φορά έξι αντίτυπα της Χάρτας, διαφορετικών τυπολογιών και προελεύσεων, συναντώνται σε μια έκθεση και η συνομιλία τους φανερώνει στο κοινό τα χαρτογραφικά τους «μυστικά».

Την έκθεση, που έχει τίτλο «Η Χάρτα του Ρήγα: Τα δύο (συν)πρόσωπα. Μια άλλη ανάγνωση του χάρτη», διοργανώνει η Bιβλιοθήκη & Κέντρο Πληροφόρησης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης με αφορμή τον εορτασμό των 90 χρόνων από την ίδρυσή της. Είναι αφιερωμένη στην επέτειο των 220 χρόνων από την έκδοση της Χάρτας της Ελλάδος του Ρήγα Βελεστινλή το 1797 στη Βιέννη, ένα αντίτυπο της οποίας (από τα λίγα σωζόμενα των 1.220 αντιτύπων που τυπώθηκαν) φυλάσσεται στην Τρικόγλειο Βιβλιοθήκη της ΒΚΠ ΑΠΘ.

Στόχος της έκθεσης δεν είναι η επανάληψη των γνωστών μέχρι τώρα προσεγγίσεων των ανθρωπιστικών κυρίως επιστημών, ιστορικών, φιλολογικών κ.ά., αλλά η παρουσίαση της Χάρτας ως χαρτογραφικού «τεχνικού έργου», πώς την οραματίστηκε και τη σχεδίασε ο Ρήγας και πώς οργάνωσε την τεχνικά πετυχημένη παραγωγή και εκτύπωσή της μεταξύ Βουκουρεστίου και Βιέννης.

Η έκθεση αυτή έγινε εφικτή κυρίως χάρη στην ανάπτυξη της ψηφιακότητας και της διείσδυσής της και στις ανθρωπιστικές επιστήμες (digital humanities), εμπλουτίζοντας έτσι τις γνώσεις μας ακόμη και για ένα αντικείμενο μελετημένο εξαντλητικά όπως η Χάρτα. Η Χάρτα με την έκθεση αυτή αναδεικνύεται ως ένα μεγαλεπήβολο σε σύλληψη και εκτέλεση έργο τής τότε τεχνολογίας.

Η έκθεση παρουσιάζει τα «Δύο (συν)πρόσωπα» της Χάρτας, όπως αυτά αποκαλύφθηκαν από την έρευνά της ως χαρτογραφικού «τεχνικού έργου», σε μια προσπάθεια κατανόησης του τρόπου με τον οποίο σχεδιάστηκε και καρποφόρησε. Η Χάρτα ως τεχνική κατασκευή δεν είχε απασχολήσει ιδιαίτερα την επιστημονική κοινότητα μέχρι το 1995, όταν στο ΑΠΘ άρχισε η έρευνα και μελέτη της ως χαρτογραφικού «τεχνικού έργου», και κορυφώθηκε το 2008, όταν αποκαλύφθηκε για πρώτη φορά η ύπαρξη δύο τυπολογιών της με σαφείς διαφορές στο χαρτογραφικό της περιεχόμενο, κυρίως τοπωνυμικού αλλά και σχεδιαστικού χαρακτήρα. Το 2010 η έρευνα αυτή, η οποία συνεχίζεται αδιάλειπτα μέχρι σήμερα, αποκάλυψε και παραλλαγή των δύο κύριων τυπολογιών έτσι ώστε να είναι δυνατή η παρουσίαση, για πρώτη φορά στο ευρύ κοινό, της σχετικής τεκμηρίωσης των 20 διαφορών των δύο κύριων τύπων –Τύπου Α, Τύπου Β –και των παραλλαγών Τύπου Α(π) της Χάρτας.

Για να καταστεί αυτό εφικτό, εκτός του αντιτύπου (Τύπου Β) της Τρικογλείου Βιβλιοθήκης της ΒΚΠ ΑΠΘ, στην έκθεση παρουσιάζονται, για πρώτη φορά μαζί, έξι αντίτυπα της Χάρτας, τα οποία παραχωρήθηκαν ευγενώς από τις συλλογές των συνεργαζόμενων φορέων: της Τραπέζης της Ελλάδος [Τύπου Β και Τύπου Α(π)], του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου (Τύπου Β), της Πασχαλείου Σχολής Καπεσόβου Ζαγορίων [Τύπου Α(π)] και του Ιδρύματος Σύλβιας Ιωάννου (Τύπου Α, σε πιστή ψηφιακή μορφή). Την έκθεση συνοδεύουν: ένα πιστό αντίγραφο του σπάνιου Πίνακα της Ελλάδος του Ανθιμου Γαζή (ανακατασκευασμένου ψηφιακά), 20 μεγάλων διαστάσεων εικονογραφημένοι πίνακες με επεξηγηματικό – ερμηνευτικό υλικό, τρίπτυχα, βίντεο και ειδική ομότιτλη έκδοση της Τρικογλείου Βιβλιοθήκης.

Εξι αντίτυπα, έξι επέτειοι

Η έκθεση έχει πολλαπλό επετειακό χαρακτήρα. Με τα έξι αντίτυπα της Χάρτας γιορτάζονται και έξι επέτειοι: τα 220 χρόνια από την έκδοση της Χάρτας στη Βιέννη και τα 270 από τη γέννηση του Ρήγα το 1757 στο Βελεστίνο (χρονολογία ευρύτερα αποδεκτή), τα 90 χρόνια από την ίδρυση της Βιβλιοθήκης στο ΑΠΘ το 1927, αλλά, τύχη αγαθή, και τα 90 χρόνια από την ίδρυση της Τραπέζης της Ελλάδος, τα 100 χρόνια από την ίδρυση του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Θεσσαλονίκης και τα 20 χρόνια από την ανακήρυξη της Χάρτας ως διατηρητέου μνημείου πολιτιστικής κληρονομιάς από το υπουργείο Πολιτισμού το 1997.

Η Χάρτα γεννήθηκε σε ένα ιστορικό περιβάλλον ασταθές και μεταβατικό, το β’ μισό του 18ου αιώνα: ο κλυδωνισμός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η Γαλλική Επανάσταση ανακύκλωναν για μικρά χρονικά διαστήματα εθνικές προσδοκίες τις οποίες διαδέχονταν εθνικές απογοητεύσεις, εναλλαγές που χαρακτηρίζουν εμβληματικά την ελληνική υπόθεση. Την ίδια εποχή, το χαρτογραφικό περιβάλλον στην Ευρώπη ταλαντεύεται μεταξύ της λόγιας προσέγγισης, όπως διαμορφώνεται από τις αρχές του 16ου αιώνα και διαδίδεται ευρύτερα μετά, ώστε να γίνει κτήμα των πολλών, και της γοργά αναπτυσσόμενης επιστημονικής – τεχνολογικής προσέγγισης που αποτελεί το «απόρρητο όπλο» των στρατιωτικών, άγνωστο στους πολλούς. Η λόγια χαρτογραφία, προϊόν της οποίας είναι και η Χάρτα του Ρήγα, διαδίδεται σε ευρύτερες κοινωνικές ομάδες, λόγω της δίψας τους για γνώση, μέσα από απεικονίσεις με τις οποίες προτείνονται πλέον οι γεωγραφικές γνώσεις, η γνωριμία με τον κόσμο και η γραφική του αναπαράσταση.

Η Χάρτα είναι προϊόν αυτών των ιστορικών και χαρτογραφικών διεργασιών, σε ένα κλίμα το οποίο επίσης ενθάρρυνε το ενδιαφέρον του Ρήγα για το επιχειρείν (όπως φαίνεται από το πλήθος των νομισμάτων που απεικονίζονται σε αυτή), χαρακτηριστικό των κύκλων της ελληνικής Διασποράς, από την Κωνσταντινούπολη και τις παραδουνάβιες ηγεμονίες, με κέντρο το Βουκουρέστι, μέχρι τα κέντρα των Αψβούργων, τη Βιέννη και την Τεργέστη. Κατά τη διάρκεια μιας πενταετίας, ίσως και τριετίας, ο Ρήγας προγραμμάτισε, συνέθεσε, σχεδίασε και εκτύπωσε το κορυφαίο έργο του, τη Χάρτα, όπου αντανακλάται πρωτίστως η νέα θέση που κατείχε πλέον η «απεικονιστική» τεχνολογία στο πέρασμα από τον 18ο στον 19ο αιώνα. Το ενδιαφέρον τού Ρήγα να χαραχθεί και τυπωθεί η Χάρτα στα κορυφαία εργαστήρια της Βιέννης (Wieden και Josephstadt) και το υψηλό κόστος αγοράς των 12 φύλλων της αναδεικνύουν και τις στοχεύσεις του σχετικά με το κοινό που είχε κατά νου για τη Χάρτα. Οι στόχοι αυτοί θα ξεπεραστούν σχεδόν αμέσως από την απήχηση της Χάρτας στον ελληνισμό, εξαιτίας του μαρτυρικού θανάτου του Ρήγα, απήχηση την οποία ενίσχυσε η «τρίτη απογοήτευση» των Ελλήνων για ανεξαρτησία (μετά τα Ορλοφικά το 1770 και τις Συνθήκες Σιστόβ/Ιασίου το 1791/92), όταν ο Ναπολέων άλλαξε την «απελευθερωτική» πολιτική του χάριν της αποστολής στην Αίγυπτο το 1798.

Η έκθεση στο Τελλόγλειο είναι η «άλλη» ματιά στη Χάρτα, από τη σκοπιά της επιστήμης και τεχνολογίας τής χαρτογραφίας, η οποία εμπλουτίζει τις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες, υπενθυμίζοντας ότι ως τεχνική κατασκευή η Χάρτα αποτελεί επίτευγμα πρώτου μεγέθους για την εποχή της. Γεννήθηκε σε μια φρενίτιδα προσδοκιών και ανατροπών για το Γένος, συμβολίζοντας μοιραία μια αενάως επαναλαμβανόμενη εθνική χαρμολύπη. Με την πρώτη της εμφάνιση η Χάρτα μετασχηματίζεται αινιγματικά σε μύθο θελκτικό, για να φθάσει στη σύγχρονη μεταμόρφωσή της σε διατηρητέο μνημείο πολιτιστικής κληρονομιάς, άξιο θαυμασμού, σεβασμού και διαρκούς μελέτης (τουλάχιστον στο ΑΠΘ).