Nίκος Καζαντζάκης: το μολύβι και το χαρτί

Προλογίζοντας η Ελένη Καζαντζάκη την έκδοση της Αναφοράς στον Γκρέκο (1961), τέσσερα χρόνια μετά τον θάνατο του συγγραφέα, μας δίνει ορισμένες πληροφορίες σχετικά με την απεγνωσμένη προσπάθειά του να τελειώσει αυτό το βιβλίο. Ο Καζαντζάκης, άρρωστος, ανήμπορος να πιάσει το μολύβι και ασυνήθιστος να υπαγορεύει, αγωνιά, καθώς μάλιστα έχει να γράψει, όπως λέει, τρία ακόμη μυθιστορήματα. Αφού όμως πρώτα τελειώσει τον Γκρέκο. «Αχ, να ‘ταν μόνο να μπόρουν να σας υπαγορεύσω!» φαίνεται να λέει κάποια στιγμή στη γυναίκα του. Αυτή τον ενθαρρύνει: «Θα τον τελειώσετε». Εκείνος απαντά: «Θα τον αλλάξω. Για πάρετε μολύβι και χαρτί να δούμε, θα τα καταφέρω;». Η συνεργασία δεν κράτησε μήτε πέντε λεπτά. «Αδύνατο!» ξεσπά ο Καζαντζάκης. «Δεν ξέρω να υπαγορεύω. Μόνο σαν πιάσω το μολύβι μπορώ να σκεφτώ…».

Προφανώς εδώ έχουμε να κάνουμε με μια συνηθισμένη, πλην ανεξήγητη διαδικασία παραγωγής ενός κειμένου με την οδηγητική «έμπνευση του χεριού», όπως θα μπορούσε να πει κάποιος. Οχι του μυαλού. Δεν είναι λίγοι οι συγγραφείς μας που έχουν αναφερθεί σε αυτή τη διαδικασία της χειρωνακτικής τέχνης της γραφής. Ο Καζαντζάκης είναι σαφώς ένας από τους παραγωγικότερους χειρώνακτες συγγραφείς μας. Εδώ να προστεθεί ο Παπαδιαμάντης από τους παλαιότερους και ο Εμπειρίκος από τους νεότερους –μόνο ο Μεγάλος Ανατολικός απλώνεται σε οκτώ τόμους και έχει γραφεί με το χέρι. Οχι μία, αλλά πολλές φορές, με προσθήκες σκηνών και προσώπων. Αλλωστε, εξ όσων γνωρίζουμε, κανείς από τους μεγάλους συγγραφείς μας, τουλάχιστον ως τα μέσα του 20ού αιώνα, δεν φαίνεται να χρησιμοποιεί γραφομηχανή. Σήμερα τα πράγματα με τις νέες τεχνολογίες είναι ολωσδιόλου διαφορετικά. Πάντως κάποιοι «ρομαντικοί», ενώ γράφουν στον υπολογιστή, χρησιμοποιούν την εφαρμογή Noisy Typer που μιμείται τον ήχο της παραδοσιακής γραφομηχανής… Ο Καζαντζάκης, για να επανέλθουμε στο θέμα, παρέμεινε ένας κατ’ εξοχήν χειρώνακτας συγγραφέας. Διαθέτουμε, άλλωστε, και σχετική φωτογραφία.

Ποιος ο αμητός αυτού του μόχθου του Καζαντζάκη; Επιγραμματικά ας αναφερθούν: 1. Μια μεγάλη σειρά από άρθρα και μελέτες. Ανάμεσα σε αυτές η διατριβή του Ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη φιλοσοφία του δικαίου και της πολιτείας. 2. Δεκαεπτά (17) θεατρικά έργα, γραμμένα από το 1906 ως το 1949. 3. Δέκα (10) μυθιστορήματα, από το Οφις και κρίνος του 1906 ως τον Φτωχούλη του Θεού (1954). 4. Ποίηση, η Οδύ(σ)σεια με τους 33.333 17σύλλαβους στίχους και οι Τερτσίνες. 5. Κείμενα αποκαλυπτικής και φιλοσοφικής τάξεως, όπως είναι η Αναφορά στον Γκρέκο. 6. Επτά τόμοι με ταξιδιωτικές περιηγήσεις και εμπειρίες. Η σειρά αρχίζει από τη Ρωσία, 1925, και τελειώνει με την Αγγλία, 1939. 7. Πολυάριθμες μεταφράσεις, ενδογλωσσικές και διαγλωσσικές. Ομηρος, Ιλιάδα και Οδύσσεια (με τη συνεργασία του Ι.Θ. Κακριδή), Πλάτων και πολλοί ξένοι διανοητές. 8. Μια σειρά από βιβλία για παιδιά. 9. Ενα σχέδιο για μια ανθολογία της παγκόσμιας ποίησης, όπως και μια ανθολογία της ΝΕ ποίησης. 10. Διασώζονται πάμπολλες συνεντεύξεις του, οι περισσότερες παραμένουν άγνωστες. 11. Ακολουθώντας την πρακτική των παλαιότερων συγγραφέων μας, ο Καζαντζάκης γίνεται ο αποστολέας πολυάριθμων επιστολών σε πάρα πολλούς. Γνωρίζουμε τουλάχιστον δέκα παραλήπτες επιστολών, οι οποίες αρχίζουν να γράφονται από το 1902, προς την οικογένειά του, ως το 1956, προς τον γερμανό – νορβηγό συγγραφέα και διανοούμενο Max Tau. Διάσημα είναι τα Τετρακόσια Γράμματα στον Πρεβελάκη (1926 – 1957), όπως και τα γράμματα προς τον Ι.Θ. Κακριδή (1942 – 1957). Η γυναίκα του Ελένη Καζαντζάκη, με βάση τα γράμματα και τα σημειώματα που της στέλνει από το 1927, συντάσσει μια οιονεί βιογραφία του συγγραφέα, με τίτλο ο Ασυμβίβαστος.

Ολα αυτά τα πολύτροπα και με τέχνη αρμοσμένα κείμενα έχουν αποτυπωθεί, γραφεί με το χέρι του Καζαντζάκη πάνω σε χαρτί. Με μολύβι ή πένα. Λέξη-λέξη, φράση-φράση. Εχουν γραφεί και ξαναγραφεί, και μία και δύο και περισσότερες φορές. Αν λοιπόν κάποτε συνταχθεί μια επαρκής βιογραφία/εργογραφία του συγγραφέα Καζαντζάκη, του διανοουμένου και στοχαστή, ο χειρωνακτικός κόπος, το σωματικό βασανιστήριο της γραφής ας αποτελέσουν μια από τις κύριες γραμμές αυτής της βιογραφίας. Και πάλι, αν κάποτε παραχθεί ένα τίμιο, σοβαρό, ευφυές κινηματογραφικό έργο με θέμα τον Καζαντζάκη, τον βίο και το έργο του, ο όποιος σκηνοθέτης καλό θα είναι να βρει έναν τρόπο να προβάλει επίσης την ακούραστη και ασυμβίβαστη γραφίδα αυτού του εργάτη-συγγραφέα.

Μέσα σε όλα τα κείμενα του Καζαντζάκη, τόσο ο βιογράφος εκείνος και ο σκηνοθέτης όσο και ο αναγνώστης του θα πρέπει να προσέξουν τις μεγάλες αντιφάσεις και αντιθέσεις στο έργο και στο πρόσωπό του. Και όλες τις εμμονές του και όλες τις προκαταλήψεις του που τον κάνουν λ.χ. να μην αναφερθεί ποτέ στον Ερωτόκριτο! Και τούτο όχι για να τον ελέγξουμε –ένας συγγραφέας καλό είναι να ελέγχεται πρωτίστως από την τέχνη του και όχι τόσο από τις ιδέες του –αλλά για να τον εννοήσουμε. Γράφει στον Γκρέκο: «»Δεν μπορούμε να αλλάξουμε την πραγματικότητα» λέει ένας αγαπημένος μου βυζαντινός μυστικός. «Ας αλλάξουμε τότε το μάτι που βλέπει την πραγματικότητα». Αυτό έκανα όταν ήμουν παιδί. Αυτό κάνω και τώρα στις πιο δημιουργικές στιγμές της ζωής μου». Ευτυχώς ένας συγγραφέας είναι πάντοτε «τρίτος από αληθείας». Ακριβώς για αυτό ο δημιουργικός και αυθάδης συγγραφέας είναι που μας δείχνει καλύτερα από τον φιλόσοφο τον δικό μας κόσμο. Με το μολύβι του και το χαρτί του.

Ο κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.