Η αναζήτηση του δικαίου

Εκδόσεις Π.Ν. Σάκκουλας 2017

σελ. 1.128, τιμή 80 ευρώ

Καθήκον ενός νομοδιδασκάλου δεν είναι μόνο η διδασκαλία του τεθειμένου δικαίου και του δόγματος που το συνοδεύει, αλλά και η εμφύσηση μιας ουσιαστικής θεώρησης των νομικών προβλημάτων, με σκοπό την πραγμάτωση της ιδέας της δικαιοσύνης. Η εμφύσηση μιας τέτοιας θεώρησης για το δίκαιο συντελεί στην ειρηνική κοινωνική συνύπαρξη και πρόοδο, αλλά και στην ανάδειξη της κοινωνικοπολιτικής θέσης και ευθύνης του νομικού.

Το υψηλό αυτό καθήκον υπηρετεί επί σειρά δεκαετιών ο διακεκριμένος νομοδιδάσκαλος Απόστολος Γεωργιάδης, επίτιμος καθηγητής Αστικού Δικαίου του ΕΚΠΑ και ακαδημαϊκός. Με το πλουσιότατο συγγραφικό, ερευνητικό και διδακτικό του έργο, έχει αφήσει ανεξίτηλο αποτύπωμα στη νομική επιστήμη, κτήμα ες αεί για τις επόμενες γενιές.

Στο πλαίσιο αυτό, συνιστά γεγονός σπουδαίο η συγκέντρωση και πρόσφατη έκδοση σε έναν καλαίσθητο τόμο των κυριότερων μελετών του υπό τον εύγλωττο τίτλο «Αναζητώντας το δίκαιο». Πρόκειται για ένα έργο υψηλότατης ποιότητας και αξίας, που συγκεντρώνει ερευνητικό μόχθο έξι περίπου δεκαετιών. Ενεκα δε της ποιότητας και του βάθους των σχετικών μελετημάτων, αλλά και της αντοχής του Αστικού Κώδικα στις επελθούσες κοινωνικές μεταβολές, ακόμη και τα αμιγώς νομικά μελετήματα που περιέχει ο εν λόγω τόμος διατηρούν ακέραιη την αξία τους, όχι απλώς στο επίπεδο του διαχρονικού δικαίου αλλά και σε αυτό της ερμηνείας και εφαρμογής του ισχύοντος δικαίου.

Η κατάταξη των σχετικών κειμένων στον παρουσιαζόμενο τόμο γίνεται κατά θεματική ενότητα. Προτάσσονται τα μελετήματα Γενικής Θεωρίας Δικαίου, Ιστορίας Δικαίου και Δικαίου και Λογοτεχνίας. Από την ενότητα της Γενικής Θεωρίας Δικαίου ξεχωρίζουν ιδιαιτέρως τόσο η μελέτη που αφορά την πολυεπίπεδη σχέση δικαίου και πολιτικής όσο και η μελέτη με την οποία ο συγγραφέας αναμετρείται με την αμφισβήτηση της νομικής ως επιστήμης. Το τελευταίο αυτό ζήτημα έχει συχνά απασχολήσει, ίσως όχι τυχαία, πολλούς κορυφαίους διακόνους της νομικής, τόσο στην πατρίδα μας όσο και διεθνώς· είναι εύδηλο, εξάλλου, ότι η ακριβής τοποθέτηση της νομικής στον άξονα αυστηρής μαθηματικής απόδειξης – τέχνης δεν είναι διόλου εύκολο εγχείρημα.

Από την ενότητα Δίκαιο και Λογοτεχνία το ενδιαφέρον του αναγνώστη θα κεντρίσει ασφαλώς η μελέτη για το ιδιωτικό δίκαιο στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη· μια μελέτη ιδιαιτέρως προσεγμένη, όπως αρμόζει άλλωστε στον άγιο των ελληνικών γραμμάτων, με στοιχεία χρήσιμα, πλην των νομικών, για φιλολόγους αλλά και λαογράφους. Εξίσου γοητευτική όσο και συναρπαστική είναι η νομική αξιολόγηση της σκηνής της δίκης στον «Εμπορο της Βενετίας» του Σαίξπηρ, ενώ εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει και η προσέγγιση των διατάξεων του Αστικού Κώδικα για τη νόμιμη μοίρα υπό το φως της πολυσήμαντης παραβολής του ασώτου –μέσα από την οποία αναδεικνύονται θεμελιώδεις ηθικές αξίες, με κυριότερη ίσως εκείνην της ανοιχτόκαρδης, απροϋπόθετης συγχώρεσης.

Ως προς τα λοιπά μέρη, ακολουθείται από τον συγγραφέα η δομή του Αστικού Κώδικα. Από το πεδίο των Γενικών Αρχών ιδιαίτερης μνείας χρήζει η μελέτη που αφιερώνεται στο αμφιλεγόμενο «δικαίωμα στον θάνατο»· η προσέγγιση που επιχειρείται εδώ χαρακτηρίζεται από νομική πληρότητα αλλά και ανθρώπινη ευαισθησία και διάθεση φιλοσοφικής ενατένισης. Εν συνεχεία, στο ίδιο κεφάλαιο περιέχεται μελέτη για τη «συρροή αξιώσεων/νομίμων βάσεων», ένα πεδίο στο οποίο οι αναπτύξεις του συγγραφέα ήδη από τη δεκαετία του 1960 αποτέλεσαν τομή στον επιστημονικό προβληματισμό, τόσο στη χώρα μας όσο και στη Γερμανία.

Βεβαίως, στο σύνολο του τόμου αυτού διακρίνονται οι διαχρονικές αρετές του συγγραφέα, ήτοι η μεθοδικότητα, η ακριβολογία και η πρωτοποριακή νομική σκέψη του. Η τελευταία αρετή του εμφαίνεται ιδίως στη σαφή τοποθέτησή του υπέρ της χρησιμότητας μιας διεπιστημονικής ώσμωσης και στο πεδίο της νομικής επιστήμης· ειδικότερα θα σημειώσει εναργώς εδώ ο συγγραφέας: «Η προσφορά της [νομικής επιστήμης] πρέπει να συνίσταται […] και στην πρόταση σκοπιμότερων, πιο αποτελεσματικών αλλά και κοινωνικά αποδεκτών νομοθετικών ρυθμίσεων. Για την επίτευξη αυτού του σκοπού ο νομικός θα πρέπει να χρησιμοποιήσει υπεύθυνα και τις βοηθητικές επιστήμες, όπως την οικονομία, την κοινωνιολογία, την ψυχολογία και τη λογική» (από τη μελέτη για τη σχέση δικαίου και πολιτικής). Η ορθοτόμος αυτή θέση περί διεπιστημονικής ώσμωσης εντάσσεται στο γενικότερο πνεύμα ενός μεθοδολογικού πλουραλισμού, ο οποίος μπορεί να αποβεί εξαιρετικά χρήσιμος στη νομική επιστήμη, παρέχοντάς της εργαλεία πρόσφορα για μια ορθή και αποτελεσματική νομοθέτηση αλλά και απονομή του δικαίου.

Ο καθηγητής Απόστολος Γεωργιάδης, με το σπάνιο επιστημονικό χάρισμα και την τεράστια συγγραφική εμπειρία του, μας παραδίδει ένα ακόμη δείγμα υψηλής επιστημονικής γραφής, που δεν περιορίζεται στο δογματικό σύστημα του Αστικού Δικαίου, αλλά αναδεικνύει συγχρόνως και σπουδαία δικαιοπολιτικά και δικαιοηθικά ζητήματα. Κυρίως, όμως, το έργο αυτό μας δείχνει ότι τα δυσχερή νομικά προβλήματα του σήμερα δεν μπορούν να επιλυθούν με εννοιοκρατικές κατασκευές ή φορμαλιστικές προσεγγίσεις, αλλά με αναγωγή στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική τους διάσταση και με αναδρομή στην τελολογική τους εκτίμηση και αξιολόγηση, προς αναζήτηση εν τέλει μιας ουσιαστικά δίκαιης λύσης.

Ο κ. Αντώνης Καραμπατζός είναι αναπληρωτής καθηγητής στη Νομική Σχολή Αθηνών.