Ο Μακρόν και η Ευρωπαϊκή Ενωση

Ο γνωστός γερμανός κοινωνιολόγος και πολιτικός αναλυτής Claus Offe εξετάζει κατά διεισδυτικό και εμπειρικά καλά θεμελιωμένο τρόπο αυτό που αποκαλεί «εγκλωβισμό» της ΕΕ (Europe Entrapped, Polity, 2015). Κατά τον συγγραφέα, το πρόβλημα δημιουργείται από τη σαθρή βάση της ευρωζώνης: το κοινό νόμισμα χωρίς κοινή οικονομική διαχείριση, η γερμανική κυριαρχία, το δημοκρατικό έλλειμμα, η δαιδαλώδης γραφειοκρατία των Βρυξελλών, το χάσμα μεταξύ ευρωπαϊκού Βορρά και Νότου κ.λπ. Τα παραπάνω αρνητικά χαρακτηριστικά δεν μπορούν να αλλάξουν γιατί δεν υπάρχουν στην κοινωνική βάση συλλογικά υποκείμενα ικανά να αλλάξουν το ευρωζωνικό status quo.

Νομίζω η απαισιοδοξία του συγγραφέα εξηγείται από το ότι θεωρεί πως μια προοδευτική λύση «εκ των άνω» δεν είναι δυνατή. Διαφωνώ. Οι ευρωζωνικές ελίτ λόγω του κινδύνου της κατάρρευσης της ΕΕ, που δεν συμφέρει κανέναν, μπορεί τελικά να δουν όχι μόνο τα βραχυπρόθεσμα αλλά και τα μεσοπρόθεσμα συμφέροντά τους προχωρώντας σε ουσιαστικές αλλαγές. Ο Offe στο τέλος του βιβλίου του βλέπει μια αχτίδα φωτός στον εκδημοκρατισμό της ΕΕ, δηλαδή στη ριζική μείωση του τωρινού τεράστιου «δημοκρατικού ελλείμματος», μέσω της κινητοποίησης των ατόμων στον χώρο της κοινωνίας των πολιτών (μη κυβερνητικές οργανώσεις, κοινωνικά κινήματα κ.λπ.). Αυτού του είδους η κινητοποίηση όμως θα πάρει χρόνια –δεν θα τη δουν ούτε τα εγγόνια μας.

Κατά τη γνώμη μου, αν δούμε ουσιαστική αλλαγή αυτή θα έρθει εκ των άνω. Από τη στιγμή που ο Offe δημοσίευσε το βιβλίο του μέχρι σήμερα, δύο σημαντικά γεγονότα άλλαξαν σημαντικά το θέμα της ενοποίησης. Πρώτον το Brexit. Αυτό τάραξε τα λιμνάζοντα νερά της ΕΕ. Εγινε αντιληπτό πως μια δυναμική αντίδραση στο Brexit πρέπει να είναι η επιτάχυνση της ενοποίησης, την οποία η Βρετανία με κανέναν τρόπο δεν επιθυμεί. Δεύτερον, και πιο σημαντικό, είναι η εκπληκτική άνοδος του Μακρόν στη γαλλική προεδρία και η πρόθεσή του να προωθήσει δυναμικά τις ενοποιητικές διαδικασίες. Αυτό έπεισε τη γερμανίδα καγκελάριο να αλλάξει τη, βήμα προς βήμα, πολιτική της.

Αντίθετα όμως με τη Μέρκελ, ο Μακρόν έχει μια διαφορετική ιδέα για τον τύπο της ενοποίησης. Θέλει μια ενοποίηση λιγότερο γερμανοκρατική και λιγότερο νεοφιλελεύθερη. Βέβαια, λόγω της εκπαίδευσης και της επαγγελματικής σταδιοδρομίας του, πολλοί τον θεωρούν νεοφιλελεύθερο. Μπορεί όμως στη σημερινή συγκυρία να περάσει από τον νεοφιλελευθερισμό στον κοινωνικό φιλελευθερισμό ή στον «νεοσοσιαλδημοκρατικό». Για παράδειγμα, στις προτάσεις του για μια ενωμένη Ευρώπη υπάρχει η ιδέα της επιτακτικής αλλαγής ενός ευρωπαίου υπουργού Οικονομικών, ενώ τονίζει τον συνδυασμό οικονομικής ανάπτυξης και κοινωνικής δικαιοσύνης.

Προφανώς, όλες οι κομματικές παρατάξεις υπόσχονται το δεύτερο, αλλά συχνά δεν το εννοούν ή δεν το πετυχαίνουν. Μπορεί όμως ο γάλλος πρόεδρος να έχει τις ικανότητες και τη φιλοδοξία να το υλοποιήσει. Σίγουρα αντιλαμβάνεται πως η ενοποίηση στην οποία στοχεύει δεν μπορεί να επιτευχθεί με το χάσμα μεταξύ Βορρά και Νότου και με τη γερμανική ιδεολογία του «ορντολιμπεριαλισμού». Για αυτό τονίζει την ανάγκη αλλαγής της εθνικής αυτονομίας στα θέματα φορολογίας που οδηγούν σε επενδύσεις σε ευρωζωνικές χώρες με χαμηλούς φόρους (δηλαδή σε ένα είδος φορολογικών παραδείσων εντός της ΕΕ). Προτείνει επίσης την επιβολή φόρου στις κινήσεις των κεφαλαίων. Με δυο λόγια, έχει ως στόχο να προσεγγίσει το σχέδιο των πατέρων της Ευρωπαϊκής Ενωσης που οραματίζονταν μια φεντεραλιστική κοινότητα βασισμένη όχι μόνο στον ανταγωνισμό αλλά και στην αλληλεγγύη.

Βέβαια, γα να προχωρήσουν τα πράγματα προς αυτή την κατεύθυνση, η βασική προϋπόθεση είναι η άμβλυνση της ανισορροπίας δύναμης μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας. Αυτό προϋποθέτει τον οικονομικό εκσυγχρονισμό της πρώτης –πράγμα δύσκολο. Το οικονομικοκοινωνικό γαλλικό σύστημα χαρακτηρίζεται από αρτηριοσκληρωτισμό. Αυτός σπάει με απότομες εκρήξεις, χαώδεις αλλαγές και μετά επιστροφή στη σταθερότητα (βλ. M. Crozier, 1964). Αρα η αποτελεσματική αλλαγή σε αυτή την περίπτωση είναι δύσκολη και παίρνει χρόνο. Για να επιτευχθεί όμως, μεταξύ άλλων, πρέπει να πείσει τα ισχυρά συνδικάτα να προχωρήσουν σε μεταρρυθμίσεις στον χώρο των εργασιακών σχέσεων. Στη διάρκεια των θερινών διακοπών που (όπως στην Ελλάδα) οι επώδυνες αλλαγές είναι πιο εύκολες, ο Μακρόν συμφώνησε με τις δύο από τις πιο ισχυρές εργατικές οργανώσεις να προχωρήσουν σε σημαντικές αλλαγές, γνωρίζοντας πως με αυτόν τον τρόπο μείωνε σημαντικά τη δημοτικότητά του, όπως και έγινε. Ποιος άλλος σημαντικός πολιτικός θα επιχειρούσε κάτι τέτοιο στην αρχή της πολιτικής του σταδιοδρομίας; Αυτό είναι σίγουρα ένα δείγμα αντιλαϊκισμού και θέλησης να κάνει η χώρα του, και η Ευρώπη ουσιαστικά, ριζοσπαστικά βήματα προς τα μπρος.

Οι γερμανικές ελίτ έχουν πειστεί μεν για την επιτάχυνση της ενοποίησης. Στοχεύουν όμως σε μια ενοποίηση που δεν θα καταργεί την οικονομική και πολιτική κυριαρχία της χώρας τους, καθώς και το χάσμα μεταξύ των χωρών του Βορρά και του Νότου. Ως γνωστόν, οι πρώτες, μέσω μιας «άνισης συναλλαγής» που βασίζεται στη σαθρή αρχιτεκτονική της ευρωζώνης, συσσωρεύουν πλεονάσματα, ενώ οι δεύτερες ελλείμματα. Αυτού του είδους η μεταφορά πόρων από τις πιο ανταγωνιστικές χώρες στις λιγότερο είναι πολύ πιο σημαντική από τη βοήθεια που λαμβάνουν οι δεύτερες μέσω των διαφόρων προγραμμάτων βοήθειας.

Με βάση τα παραπάνω, είναι προφανές πως ο Μακρόν χρειάζεται συμμάχους που να έχουν κοινά συμφέροντα, κυρίως ένα κοινό όραμα για μια ταχεία πορεία ενοποίησης προς μια μη γερμανοκρατούμενη, πολιτικά πιο δημοκρατική και κοινωνικά πιο δίκαιη Ευρώπη. Αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια συμμαχία / συνεργασία μεταξύ Γαλλίας και των χωρών του ευρωπαϊκού Νότου. Προς στιγμήν, κάτι τέτοιο δεν φαίνεται στον ορίζοντα. Αλλά λόγω της ραγδαίας παγκοσμιοποίησης τα πράγματα είναι ρευστά και οι εξελίξεις απρόβλεπτες. Μια Γαλλία – Νότος συμμαχία, επειδή είναι αναγκαία για μια προοδευτική ευρωπαϊκή ενοποίηση, δεν είναι τελείως απίθανη.

α) Η καθήλωση της ΕΕ. Αυτό το σενάριο είναι λιγότερο πιθανό γιατί δεν συμφέρει ούτε τους κερδισμένους αλλά ούτε και τους σχετικά χαμένους εταίρους του Νότου. Οι δεύτεροι θα βρεθούν σε χειρότερη κατάσταση αν αναγκαστούν να αντιμετωπίσουν την παγκόσμια νεοφιλελεύθερη λαίλαπα εκτός της ΕΕ.

β) Το πιο πιθανό σενάριο είναι μια ενοποίηση με τη συνέχιση της γερμανικής κυριαρχίας και της λιτότητας που αυτή επιβάλλει.

γ) Το πιο δύσκολο αλλά θετικό σενάριο είναι μια πιο δημοκρατική και κοινωνικά προσανατολισμένη ενοποίηση. Αυτό θα δημιουργούσε τις προϋποθέσεις για να γίνει η ΕΕ ένας σοβαρός παίκτης στην οικονομική, πολιτική και πολιτισμική παγκόσμια αρένα. Ενας παίκτης που δεν θα προσδιορίζεται μόνο, αλλά και θα προσδιορίζει τις τύχες του κόσμου που έρχεται.

Ο κ. Νίκος Μουζέλης είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας της LSE.