Δυόμισι χιλιάδες χορεύουν ποντιακά

Πριν από χρόνια, πριν από αιώνες καλύτερα, το κάλεσμα για τους χορούς στον Πόντο στα μικρά χωριά γινόταν με το άκουσμα των οργάνων ή διαδιδόταν μεταξύ των χωρικών, ενώ στα μεγάλα χωριά έβγαιναν στους δρόμους δύο-τρία παιδιά που διαλαλούσαν (ντελάληδες) το γεγονός. Τα πανηγύρια συνήθως κρατούσαν δύο ημέρες, παραμονή και ανήμερα. Πολλές φορές όμως μπορούσαν να συνεχιστούν για ημέρες από διαφορετικά άτομα, τα οποία γυρνούσαν από σπίτι σε σπίτι και από χωριό σε χωριό (το αίσθημα της φιλοξενίας ήταν και είναι πολύ αναπτυγμένο στους Πόντιους). Οταν ο οργανοπαίκτης κουραζόταν, διάφορα νεαρά, ως επί το πλείστον, άτομα τον έπαιρναν στους ώμους και τον περιέφεραν αυτά για να τον ξεκουράζουν.

Σήμερα τα πράγματα είναι διαφορετικά. Ντελάληδες δεν υπάρχουν, πλανόδιοι μουσικοί δεν υπάρχουν, αλλά το κάλεσμα των Ποντίων παραμένει δυνατό και ανοιχτό προς όλους όσοι θέλουν να ζήσουν μια ιδιαίτερη χορευτική βραδιά το Σάββατο 2 Δεκεμβρίου στο Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας, στο πλαίσιο του 13ου Πανελλαδικού Φεστιβάλ Ποντιακών Χορών της Παμποντιακής Ομοσπονδίας Ελλάδος.

Η Παμποντιακή Ομοσπονδία Ελλάδος (ΠΟΕ), η οποία στη σύνθεσή της έχει πέντε Περιφέρειες (ΣΠοΣ) και 451 πρωτοβάθμια σωματεία, έχει καθιερώσει ως θεσμό και διοργανώνει ετησίως το Πανελλαδικό Φεστιβάλ Ποντιακών Χορών, κάθε χρονιά και σε άλλη πόλη της Ελλάδας.

Εφέτος ήρθε πάλι η σειρά του Συνδέσμου Ποντιακών Σωματείων (ΣΠοΣ) Ν. Ελλάδος & Νήσων της ΠΟΕ να διοργανώσει στην Περιφέρειά της μία από τις κορυφαίες εκδηλώσεις της Ομοσπονδίας. Στον Πειραιά άλλωστε πριν από λίγους μήνες, στις 21 Μαΐου, στην πλατεία Αλεξάνδρας, έγιναν τα αποκαλυπτήρια του Μνημείου της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου, ευγενική δωρεά του κ. Ευάγγελου Μαρινάκη, γόνου Υψηλαντών εκ μητρός.

Στο Φεστιβάλ θα συμμετάσχουν περίπου 2.500 χορευτές από κάθε γωνιά της Ελλάδας και δεκάδες καλλιτέχνες και θα περιλαμβάνει προβολή βίντεο και δρώμενα. Θα συμμετάσχουν επίσης η Ορθόδοξη Εκκλησιαστική Βυζαντινή Χορωδία και η Παραδοσιακή Χορωδία Εθνικού Ωδείου, υπό τη διεύθυνση (και διδασκαλία) του Μιχάλη Μακρή.

Η εκδήλωση, η οποία τελεί υπό την αιγίδα του Δήμου Πειραιώς, θα διαρκέσει περίπου τρεις ώρες και εφέτος είναι αφιερωμένη στη μεγάλη και ιστορική οικογένεια των Υψηλαντών, που ως γνωστόν έλκουν την καταγωγή τους από τον ιστορικό Πόντο και δύο από τα επιφανέστερα μέλη τους σηματοδότησαν με τη συμμετοχή και τη θυσία τους την Εθνεγερσία του 1821. Η Επανάσταση ξεκίνησε με τον Αλέξανδρο Υψηλάντη στο Ιάσιο της Μολδοβλαχίας και η τελευταία νικηφόρα μάχη δόθηκε στην Πέτρα της Βοιωτίας από τον Δημήτριο Υψηλάντη.

Η γλώσσα και η κίνηση

Ο δάσκαλος της λύρας, τραγουδιστής και θεατρικός συγγραφέας Ηρακλής Υφαντίδης είναι ο καλλιτεχνικός διευθυντής του εφετινού 13ου Φεστιβάλ Ποντιακών Χορών. Μιλώντας στο «Βήμα της Κυριακής», ο κ. Υφαντίδης έκανε κατ’ αρχάς ένα «κάλεσμα σε όλους τους Ελληνες. Σε αυτή τη βραδιά θα διαισθανθούν όλοι την ψυχή, τον παλμό και το σθένος της ποντιακής μουσικής, των ποντιακών χορών. Ενας παλμός που θα φθάσει έως τον ουρανό». Η χορευτική παράσταση θα έχει και θεατρικά δρώμενα, έτσι ώστε να εισαγάγει τον θεατή στον πολιτισμό των Ποντίων. «Η ιστορία μας είναι εκρηκτική και γεμάτη φλόγα που κρατάει από αρχαιοτάτους χρόνους. Είμαστε εδώ παρόντες και παρούσες και τη συνεχίζουμε. Μας την παρέδωσαν οι προηγούμενες γενιές και οφείλουμε να την παραδώσουμε και στις επόμενες» υπογραμμίζει ο κ. Υφαντίδης.

Οι ποντιακοί χοροί χορεύονται σε κύκλο. «Δεν υπάρχει πρώτος και τελευταίος χορευτής» σημειώνει ο κ. Υφαντίδης και συνεχίζει: «Σε αυτούς τους χορούς είμαστε όλοι ίσοι. Και αυτό μάς πάει πολύ πίσω στην ιστορία μας. Μας δίνει διδάγματα. Μέσα από τον χορό οι Πόντιοι δεν κρατάμε μόνο τα ήθη και τα έθιμά μας αλλά και την ντοπιολαλιά μας. Μια ντοπιολαλιά που παραδίδεται από τους παππούδες μας στους νεότερους. Εγώ, για παράδειγμα», συνεχίζει ο κ. Υφαντίδης, «είμαι γεννημένος στην Αθήνα, αλλά στο σπίτι από μικρός μιλούσα τα ποντιακά. Εκεί τα πρωτοάκουσα από τους παππούδες μας. Και κάτι ακόμα: μέσα από τα ποντιακά σωματεία, τον χορό και το τραγούδι, δεν χάνεται η λαλιά μας, εφόσον τη μαθαίνουν και οι νεότερες γενιές. Η ποντιακή γλώσσα δεν έχει το κουράγιο να πεθάνει, όπως έχει πει ο πόντιος λόγιος Ιορδάνης Παμπούκης».

Το Φεστιβάλ θα ολοκληρωθεί με την κορωνίδα των ποντιακών χορών, τον πυρρίχιο, αλλά «μέσω μιας έκπληξης», όπως μας λέει ο ίδιος, «το ζητούμενο όμως για εμάς είναι η ψυχική ανάταση και ανάσταση. Να πάρουμε μια μεγάλη δόση οξυγόνου. Παρ’ όλες τις δυσκολίες το ελληνικό κύτταρο θα αντέξει. Ο κάθε θεατής θα δει τον πολιτισμό των Ποντίων, τον πολιτισμό των Ελλήνων. Είμαστε εδώ και οριοθετούμε τα σύνορα. Τα σύνορα τα βάζει ο πολιτισμός, δεν τα βάζουν οι φράκτες. Ενάντια στην παγκοσμιοποίηση να γίνουμε παγκόσμιοι».

Η ταυτότητα και η γεωγραφία

Στους ποντιακούς χορούς, οι άνδρες και οι γυναίκες σχηματίζουν συνήθως κύκλο και πιάνονται από τους καρπούς. Χορεύουν με στητό το σώμα, τα πόδια ελαφρά ανοιχτά και τα χέρια άλλοτε υψωμένα και άλλοτε με λυγισμένους τους αγκώνες. Το σώμα ακολουθεί, με πιστά ρυθμικές και συγχρονισμένες κινήσεις (ιδίως των γλουτών), τα μικρά βήματα των ποδιών.

Εκτελούνται με συνοδεία μουσικής από κεμεντζέ που παίζει ο κεμεντζετζής (λυράρης), ο οποίος συχνά στέκεται στο κέντρο του κύκλου. Κατά τις υπαίθριες γιορτές, η μουσική προέρχεται από τουλούμ (ασκί, γκάιντα) και ταούλ (νταούλι, ζουρνά) ή κεμεντζέ και ντέφι.

Αρχικά, καθένας από αυτούς τους χορούς είχε συγκεκριμένη γεωγραφική κατανομή στην περιοχή του Πόντου. Ο μεγάλος αριθμός και η ποικιλία των χορών οφείλονταν στη γεωμορφολογία του ποντιακού χώρου. Αυτή η γεωμορφολογία, με την ύπαρξη της μεγάλης οροσειράς των Ποντικών Αλπεων (αρχ. Παρυάρδης, τουρκ. Dogu Karadeniz Daglari), η οποία χωρίζει τον Πόντο σε ορεινό και παράλιο, και με την πληθώρα ποταμών και πηγών, έκανε δύσκολη και περιορισμένη την επικοινωνία μεταξύ των περιοχών.

Στους χορούς του Πόντου υπάρχουν δύο βασικές γεωγραφικές διακρίσεις. Η μία διαχωρίζει τον Δυτικό Πόντο (π.χ., Σινώπη, Νεοκαισάρεια, Σαμψούντα) από τον Ανατολικό (π.χ., Τραπεζούντα, Αργυρούπολη, Κερασούντα, Ορντού, Ματσούκα, Χερίαινα, Καρς κ.ά.). Η άλλη διάκριση είναι μεταξύ ορεινού Πόντου (π.χ., ορεινές περιοχές Αργυρούπολης και Ματσούκας) από τον πεδινό (π.χ., πεδινές περιοχές Τραπεζούντας και Σουρμένων).

Καθοριστικό ρόλο στη συγκρότηση της ποντιακής μουσικοχορευτικής ταυτότητας έπαιξε η επίδραση αρχαιοελληνικών, βυζαντινών, λαζικών, νοτιορωσικών και τουρκικών στοιχείων.

Πιο γνωστοί ποντιακοί χοροί είναι ο πολεμικός χορός σέρα, τον οποίο πολλοί ταυτίζουν με τον αρχαίο πυρρίχιο, και ο χορός πιτσάκ ή χορός των μαχαιριών.