Ας ξεκινήσουμε με ένα κουίζ: τι είναι αυτό του οποίου το όνομα συνθέτουν… δύο γράμματα και δύο αριθμοί, που δεν το πιάνει το μάτι σας (κυριολεκτικώς), που λατρεύει τα πουλερικά και άλλα πετούμενα και που μπορεί να απειλήσει την ανθρώπινη υγεία, ακόμη και την ανθρώπινη ζωή; Η απάντηση στο κουίζ μοιάζει με κωδικοποιημένο μήνυμα ταινίας κατασκοπείας: Η7Ν9. Αν αυτό δεν σας λέει κάτι –γεγονός πολύ πιθανό –εδώ είμαστε για να σας εξηγήσουμε.
Πρόκειται για ένα στέλεχος του ιού της γρίπης, το οποίο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ιδιαιτέρως… μουλωχτό. Και ας εξηγηθούμε (για να μην παρεξηγηθούμε): το 2013 το συγκεκριμένο στέλεχος, το οποίο σημειωτέον δεν είχε ανιχνευθεί ποτέ ως τότε, άρχισε να κυκλοφορεί σε πουλερικά στην Κίνα. Εξαπλωνόταν στα πτηνά, χωρίς όμως να τα σκοτώνει, και έδινε και κάποια σποραδικά κρούσματα σε ανθρώπους που είχαν έλθει σε επαφή με μολυσμένα πουλερικά –τα ανθρώπινα κρούσματα είχαν εμφανιστεί κυρίως στην Κίνα, ενώ είχε γίνει και ελάχιστη «εξαγωγή» τους σε άλλα σημεία του πλανήτη. Στα τέλη όμως του 2016, ο αριθμός των ανθρώπινων λοιμώξεων με το Η7Ν9 άρχισε να παίρνει την ανιούσα και ως τα τέλη του εφετινού καλοκαιριού περί τα 1.600 άτομα είχαν διαγνωσθεί θετικά στο στέλεχος αυτό –σημαντική σημείωση: περίπου το 40% των μολυνθέντων απεβίωσε!
Και τώρα σας έχουμε μια δεύτερη σημαντική σημείωση που μπορεί να σημάνει ότι στο μέλλον οι δύο αριθμοί και τα δύο γράμματα θα λένε σε όλους μας κάτι (ή μάλλον πολλά), αφού υπάρχει περίπτωση να αποτελέσουν μέρος της καθημερινότητάς μας (τουλάχιστον κατά τις περιόδους γρίπης): μια πρόσφατη μελέτη έδειξε για πρώτη φορά στο καλύτερο ζωικό μοντέλο γρίπης που χρησιμοποιούν οι επιστήμονες (ένα ζωάκι με την επιστημονική ονομασία Mustela putorius furo που μοιάζει με κουνάβι) ότι αυτό το στέλεχος ήταν το πιο μεταδοτικό και θανατηφόρο της γρίπης των πτηνών που έχει καταγραφεί ποτέ στο πλαίσιο πειραμάτων. Για να εξηγηθούμε ξανά, αυτό ίσως κάνει τους δύο αριθμούς και τα δύο γράμματα να θέτουν ισχυρή υποψηφιότητα για να αποτελέσουν τη νέα πανδημική απειλή. ‘Η, για να το θέσουμε με τα λόγια των ίδιων των ερευνητών από το Πανεπιστήμιο του Γουισκόνσιν-Μάντισον, που διεξήγαγαν τη μελέτη, «τα νέα μάλλον δεν είναι καλά για τη δημόσια υγεία».
Ανησυχητικά δεδομένα
Ιδού πώς ξεκίνησε η (επιστημονική) ιστορία που φαίνεται να κρούει τον κώδωνα του κινδύνου. Στις αρχές του 2017 εστάλη στον Γιοσιχίρο Καουαόκα, καθηγητή Παθοβιολογικών Επιστημών στο Τμήμα Κτηνιατρικής του Πανεπιστημίου του Γουισκόνσιν-Μάντισον ένα δείγμα Η7Ν9 το οποίο είχε ληφθεί από ασθενή στην Κίνα που είχε πεθάνει από γρίπη. Ο καθηγητής Καουαόκα ξεκίνησε με την ομάδα του να διερευνά εξονυχιστικά το δείγμα.
Η ερευνητική ομάδα χρησιμοποίησε το πιο κοινό ζωικό μοντέλο γρίπης, το Mustela putorius furo (χρησιμοποιείται συχνά, καθώς η μόλυνση σε αυτό προσομοιάζει με εκείνη που προκαλεί ο ιός της γρίπης στον άνθρωπο) και διαπίστωσε, όπως ανέφερε στη δημοσίευσή της στις 19 Οκτωβρίου στην επιστημονική επιθεώρηση «Cell Host & Microbe», ότι το στέλεχος ήταν πολύ μεταδοτικό μεταξύ των ζώων αλλά και άκρως φονικό, τόσο στα πειραματόζωα που είχαν αρχικώς μολυνθεί με αυτό όσο και σε υγιή ζώα που βρίσκονταν σε στενή επαφή με τα μολυσμένα. «Είναι η πρώτη περίπτωση στελέχους του ιού της γρίπης των πτηνών υψηλής παθογονικότητας που μεταδίδεται τόσο εύκολα μεταξύ των συγκεκριμένων πειραματοζώων και τα σκοτώνει» δήλωσε ο καθηγητής Καουαόκα.
Πρόσθεσε δε ότι σε αντίθεση με άλλα στελέχη της γρίπης των πτηνών, όπως το Η5Ν2, το οποίο είναι άκρως φονικό στα πουλερικά και είχε προκαλέσει σημαντικά ξεσπάσματα σε πτηνοτροφεία ανά τον κόσμο το 2015, το Η7Ν9 φαίνεται ότι δρούσε επί έτη σιωπηλά. Μόλυνε επί μακρόν πουλερικά χωρίς να τα σκοτώνει και μεταλλασσόταν. Ετσι μετατράπηκε μια ημέρα σε φονικό όπλο, όχι μόνο των πετούμενων αλλά και των δίποδων… επίγειων βασιλέων των θηλαστικών.
Μεταλλάξεις ισχύος
Μια σημαντική μετάλλαξη του ιού είχε αποτυπωθεί στο δείγμα του ασθενούς από την Κίνα ο οποίος είχε λάβει το πιο κοινό αντιιικό φάρμακο εναντίον της γρίπης, το Tamiflu, ανέφεραν οι ερευνητές. Με χρήση μιας τεχνικής που τους επέτρεψε να διαβάσουν τη γενετική ταυτότητα του ιού που είχε μολύνει τον ασθενή, οι επιστήμονες εντόπισαν έναν πληθυσμό του στελέχους Η7Ν9 που εμφάνιζε ευαισθησία στο Tamiflu και έναν δεύτερο που εμφάνιζε ανθεκτικότητα στη θεραπεία.
Εχοντας αυτή τη γνώση, δημιούργησαν δύο στελέχη ταυτόσημα με εκείνα που εντοπίστηκαν στο δείγμα του ασθενούς, ένα ευαίσθητο στην οσελταμιβίρη (τη δραστική ουσία του Tamiflu) και ένα που έφερε τη μετάλλαξη η οποία προσέφερε ανθεκτικότητα στο φάρμακο. Στα πειράματα χρησιμοποιήθηκε και ένα τρίτο στέλεχος Η7Ν9 χαμηλής παθογονικότητας. Αρχικώς εξετάστηκε πόσο καλά αναπτύσσεται το κάθε στέλεχος σε ανθρώπινα κύτταρα του αναπνευστικού συστήματος –τα κύτταρα αυτά αποτελούν την πιο αγαπημένη κατοικία των περισσότερων στελεχών του ιού της γρίπης εντός του ανθρώπινου οργανισμού. Οπως φάνηκε και τα τρία στελέχη τα κατάφεραν μια χαρά να μολύνουν τα κύτταρα του αναπνευστικού. Περαιτέρω πειράματα σε ζώα, όχι μόνο σε εκείνα του είδους Mustela putorius furo αλλά και σε ποντίκια και πιθήκους μακάκους, έδειξαν ότι και τα τρία στελέχη ήταν ικανά να προκαλέσουν νόσο.
Στη συνέχεια οι ερευνητές θέλησαν να διερευνήσουν αν το Η7Ν9 ήταν μεταδοτικό μεταξύ θηλαστικών. Χρησιμοποίησαν το ζωάκι που μοιάζει με κουνάβι το οποίο προαναφέραμε. Τοποθέτησαν τέτοια ζώα σε μεμονωμένα κλουβιά τα οποία βρίσκονταν το ένα δίπλα στο άλλο και επέτρεπαν στα μικροσκοπικά σταγονίδια που εκτοξεύονται με τον βήχα ή το φτέρνισμα να διασπείρονται ελεύθερα. Σε κάθε «ζευγάρι», το ένα ζώο είχε μολυνθεί με τον ιό ενώ το δεύτερο ήταν υγιές. Οπως προέκυψε, δύο στα τρία ζώα που είχαν μολυνθεί με το μη ανθεκτικό στέλεχος Η7Ν9 –το συγκεκριμένο στέλεχος κυκλοφορεί αυτή τη στιγμή στην Κίνα –πέθαναν, όπως και τα ζώα στα οποία μετέδωσαν τον ιό. «Ακόμη και χωρίς επιπρόσθετες μεταλλάξεις το στέλεχος μεταδόθηκε και σκότωσε τα πειραματόζωα» ανέφερε ο καθηγητής Καουαόκα και συμπλήρωσε ότι ίσως δεν είναι απαραίτητες περαιτέρω μεταλλάξεις προκειμένου το συγκεκριμένο στέλεχος να αποτελέσει απειλή για τη δημόσια υγεία.
Επαγρύπνηση και πρόληψη
Να υπογραμμιστεί ότι από τα πειράματα προέκυψε ότι το φαρμακοανθεκτικό Η7Ν9 φάνηκε να είναι ευαίσθητο σε έναν αναστολέα πρωτεάσης –ένα φάρμακο που αυτή τη στιγμή έχει έγκριση μόνο στην Ιαπωνία και μόνο για χρήση σε πανδημικές περιπτώσεις. «Δεν θέλω να προκαλέσω ανησυχία» είπε ο επικεφαλής της μελέτης σε σχετικό δελτίο Τύπου του Πανεπιστημίου του Γουισκόνσιν-Μάντισον μετά τη δημοσίευση της μελέτης, «ωστόσο είναι μόνο θέμα χρόνου προτού το ανθεκτικό στέλεχος εμφανίσει μια μετάλλαξη η οποία θα αυξήσει τις πιθανότητες να γίνει πιο φονικό για τους ανθρώπους, τη στιγμή μάλιστα που ήδη είναι ανθεκτικό στα φάρμακα». Και όσο, σύμφωνα με τον καθηγητή, το Η7Ν9 συνεχίζει να μολύνει ανθρώπους (ήδη μολύνει όλο και περισσότερους στην Κίνα), τόσο περισσότερο μεταλλάσσεται ώστε να γίνεται μεταδοτικότερο. Ούτε λίγο ούτε πολύ, ήδη η φύση διεξάγει τα δικά της πειράματα με αυτό το στέλεχος, τα οποία μπορεί να έχουν πολύ δυσάρεστες συνέπειες για όλους μας. Ποια είναι η λύση αυτή τη στιγμή; «Επαγρύπνηση και αύξηση της επιτήρησης» κατά τον δρα Καουαόκα.
Το ίδιο ακριβώς συστήνει, μιλώντας στο «Βήμα» και σχολιάζοντας τα νέα ευρήματα, ο αναπληρωτής καθηγητής Παθολογίας Λοιμώξεων στην Ιατρική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και λοιμωξιολόγος του Κέντρου Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (ΚΕΕΛΠΝΟ) κ. Σωτήρης Τσιόδρας. Οπως λέει «είναι πιθανό το στέλεχος Η7Ν9 να έχει υποστεί μεταλλάξεις που το έχουν καταστήσει πιο παθογονικό, με αποτέλεσμα να αποτελέσει εν δυνάμει απειλή για τη δημόσια υγεία. Υπάρχει το σενάριο να αποκτήσει τέτοια χαρακτηριστικά ώστε να μπορεί να μεταπηδήσει απευθείας από τα πτηνά στον άνθρωπο. Το πιθανότερο ωστόσο σενάριο σε τέτοιες περιπτώσεις είναι να υπάρξει ένας μεσάζων, ένα όχημα ανασυνδυασμού του ιού πιο συγγενές με τον άνθρωπο, όπως οι χοίροι». Ο έλληνας καθηγητής αναφέρει ότι η μόνη μας λύση είναι η συνεχής επαγρύπνηση αφού, στον σύγχρονο κόσμο μας οι ιοί δεν γνωρίζουν σύνορα. «Δεν πρέπει να εφησυχάζουμε με τη σκέψη ότι το στέλεχος αυτή τη στιγμή έχει χτυπήσει την Κίνα, με δεδομένο ότι κάθε εβδομάδα ταξιδεύουν από την Κίνα προς ευρωπαϊκές χώρες περί το μισό εκατομμύριο άνθρωποι». Ο κ. Τσιόδρας υπογραμμίζει ότι πράγματι το Η7Ν9 βρίσκεται στο μικροσκόπιο της επιστημονικής κοινότητας και «μάλιστα μελετάται η ανάπτυξη εμβολίων για το συγκεκριμένο στέλεχος». Κλείνοντας εμείς θα ευχηθούμε να μη χρειαστεί να γνωρίσουμε καλύτερα αυτά τα δύο γράμματα και τους δύο αριθμούς. Αλλά επειδή οι ευχές δεν αρκούν, απαιτείται οργανωμένη προληπτική δράση.
Η εφετινή «γριπική» εικόνα
Πριν από μερικές ημέρες κατεγράφη στη χώρα μας ο πρώτος θάνατος εξαιτίας της γρίπης για την εφετινή περίοδο. Ενας 79χρονος ο οποίος δεν είχε εμβολιαστεί, παρότι ανήκε σε ομάδα υψηλού κινδύνου, ήταν το πρώτο θύμα –οι εργαστηριακές εξετάσεις έδειξαν ότι ένοχος για τον θάνατο ήταν ιός της γρίπης τύπου Α (και συγκεκριμένα το στέλεχος Η3Ν2) –η γρίπη τύπου Α είναι γενικώς η κύρια ένοχη σε ό,τι αφορά τα κρούσματα της γρίπης.
Σχετικά με τη μέχρι στιγμής δραστηριότητα της γρίπης στη χώρα μας, αυτή βρίσκεται σε χαμηλά επίπεδα, όπως και στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες, σημειώνει στο «Βήμα» ο αναπληρωτής καθηγητής Παθολογίας Λοιμώξεων στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και λοιμωξιολόγος του ΚΕΕΛΠΝΟ κ. Σωτήρης Τσιόδρας. Οπως αναφέρει ο καθηγητής «αν και είναι νωρίς ακόμη για να καταλήξουμε στο ποιο στέλεχος θα επικρατήσει εφέτος, τα μέχρι στιγμής στοιχεία δείχνουν μάλλον το Η3Ν2 της γρίπης τύπου Α».
Ωστόσο και η γρίπη τύπου Β αποτελεί μια αρκετά «παραγνωρισμένη» απειλή, στην οποία πρέπει να δοθεί περισσότερη σημασία, επισημαίνει ο ειδικός. «Η γρίπη τύπου Β αφορά το 20% των περιστατικών γρίπης στον κόσμο, αποτελεί την κύρια αιτία επιδημιών γρίπης κάθε δύο ως τέσσερα έτη και ήταν υπαίτια για το 34% των εισαγωγών στα νοσοκομεία παγκοσμίως κατά τα έτη 2014-2015. Σε αυτήν αποδίδεται στις ΗΠΑ το 22%-44% των θανάτων σε παιδιά εξαιτίας γρίπης καθώς και το 25% της σχετιζόμενης με τη γρίπη θνητότητας σε όλες τις ηλικίες». Μάλιστα το… εξωτικό (για τους κοινούς θνητούς) στέλεχος Yamagata γρίπης τύπου Β φαίνεται να κάνει δυναμική εμφάνιση το τελευταίο διάστημα. «Είναι χαρακτηριστικό ότι πριν από περίπου έναν μήνα ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας άλλαξε τις συστάσεις του σχετικά με τη σύσταση του εμβολίου που θα κυκλοφορήσει την επόμενη περίοδο της γρίπης στο Νότιο Ημισφαίριο έτσι ώστε το τριδύναμο εμβόλιο να περιέχει το στέλεχος Yamagata, κάτι που δεν συνέβαινε. Πάντως το τετραδύναμο εμβόλιο που κυκλοφορεί πλέον και στην Ελλάδα –όχι όμως και το τριδύναμο –περιέχει το συγκεκριμένο στέλεχος» λέει ο κ. Τσιόδρας.
Η σύσταση του ειδήμονος προς όλους είναι ο εμβολιασμός, ιδιαιτέρως στις ομάδες υψηλού κινδύνου, όπως τα άτομα 65 ετών και άνω, τα παιδιά και οι ενήλικοι με χρόνιες παθήσεις των πνευμόνων ή του καρδιαγγειακού συστήματος, τα άτομα με χρόνια νεφρική ή μεταβολική νόσο, τα ανοσοκατεσταλμένα άτομα και οι έγκυοι μετά το πρώτο τρίμηνο της κύησης. «Η αποτελεσματικότητα του εμβολίου είναι χαμηλή, της τάξεως του 40%-60%, ωστόσο είναι το μοναδικό μέσο προστασίας που διαθέτουμε».
Στον δρόμο για το «καθολικό» εμβόλιο
Είναι αυτή η εποχή του χρόνου που σηκώνουμε τα μανίκια, παίρνουμε βαθιά ανάσα και δεχόμαστε το «τσίμπημα» στο πλαίσιο του ετήσιου αντιγριπικού εμβολιασμού. Ωστόσο, πολλές και διαφορετικές ερευνητικές ομάδες προσπαθούν να καταργήσουν στο μέλλον αυτή την… καθόλου λατρεμένη για τους περισσότερους ετήσια διαδικασία μέσω της ανάπτυξης εμβολίων τα οποία όχι μόνο θα καλύπτουν ενάντια σε πολλά και διαφορετικά στελέχη του ιού της γρίπης, αλλά δεν θα χρειάζεται καν να χορηγούνται κάθε χρόνο.
Η πιο πρόσφατη τέτοια προσπάθεια είδε το φως της δημοσιότητας πριν από λίγες μόνο ημέρες μέσω δημοσίευσης στην επιθεώρηση «Scientific Reports» και ανήκει σε ερευνητές του Κέντρου Ιολογίας του Πανεπιστημίου της Νεμπράσκα. Οι επιστήμονες δημιούργησαν ένα εμβόλιο με χρήση αρχέγονων γονιδίων της πρωτεΐνης αιμοσυγκολλητίνης που εντοπίζεται στην επιφάνεια του ιού της γρίπης και βοηθά τον ιό να επιτίθεται στα ανθρώπινα κύτταρα. Τα γονίδια αυτά ήταν κοινά σε τέσσερα σημαντικά στελέχη του ιού της γρίπης και επιλέχθηκαν μέσω προγραμμάτων ανάλυσης των πρωτεϊνικών αλληλουχιών ως τα καλύτερα να προσφέρουν τη μέγιστη δυνατή προστασία.
Το εμβόλιο των ειδικών από τη Νεμπράσκα δοκιμάστηκε σε ποντίκια και όπως προέκυψε, τα ζώα που το έλαβαν επιβίωσαν ακόμη και όταν τους εγχύθηκαν πολύ υψηλές δόσεις επτά διαφορετικών στελεχών του ιού της γρίπης. Οι «πατέρες» του νέου εμβολίου εκτιμούν πως, αν όλα πάνε καλά, αυτό θα μπορούσε να κυκλοφορήσει σε οκτώ ως δέκα χρόνια. Σε κάθε περίπτωση, σύμφωνα με τον επικεφαλής τους, επίκουρο καθηγητή στη Σχολή Βιολογικών Επιστημών του Πανεπιστημίου της Νεμπράσκα Ερικ Γουίβερ, είναι απολύτως απαραίτητο να αναπτυχθούν νέα προηγμένα εμβόλια, καθώς «τα υπάρχοντα εμβολιαστικά προγράμματα για τη γρίπη μειώνουν τις λοιμώξεις και εισαγωγές στο νοσοκομείο κατά μόλις 4%-6%».
Παράλληλα, ερευνητές του Πανεπιστημίου Κορνέλ δοκίμασαν πρόσφατα με επιτυχία σε ποντίκια εμβόλιο που υπόσχεται με μια χορήγηση να προστατεύει από πέντε ως και δέκα χρόνια. Οπως ανέφεραν στην επιθεώρηση «Vaccine» η στρατηγική που ακολούθησαν ήταν να αφήσουν την… επιφάνεια και να ασχοληθούν (κυριολεκτικώς) εις βάθος με τον ιό της γρίπης. Επικεντρώθηκαν δηλαδή σε πρωτεΐνες που εντοπίζονται στο εσωτερικό του ιού και οι οποίες δεν μεταλλάσσονται τόσο εύκολα όσο οι πρωτεΐνες της επιφάνειάς του.
Από αυτές, επέλεξαν τη Μatrix-2 (M2) η οποία εντοπίζεται σε στελέχη της γρίπης των πτηνών, των χοίρων αλλά και σε στελέχη που πλήττουν τον άνθρωπο.
Το εμβόλιο που δημιούργησαν εναντίον της δοκιμάστηκε σε ποντίκια και προκάλεσε ισχυρή ανοσολογική απόκριση με την παραγωγή αντισωμάτων μέσα σε τέσσερις εβδομάδες –το χρονικό αυτό διάστημα ήταν το μισό σε σύγκριση με εκείνο που απαιτήθηκε για την παραγωγή αντισωμάτων σε μια ομάδα ελέγχου που έλαβε συμβατικό εμβόλιο. Συγχρόνως, προκειμένου να εξεταστεί για πόσο διάστημα διήρκεσε η προστασία, η ομάδα χορήγησε μια θανατηφόρα δόση γρίπης τύπου Α στα ζώα έξι μήνες μετά τον εμβολιασμό. Το 100% των ποντικιών επιβίωσε. Με δεδομένο ότι οι έξι μήνες είναι περίπου το ένα τέταρτο του προσδόκιμου ζωής ενός ποντικιού, οι ερευνητές εκτιμούν ότι σε ανθρώπινα χρόνια τα νέα αυτά ευρήματα θα μεταφραστούν σε κατάργηση της ανάγκης ετήσιου εμβολιασμού.
Από τα ζώα στον άνθρωπο και στη Βρετανία αναμένεται να αρχίσουν για πρώτη φορά παγκοσμίως κλινικές δοκιμές ενός καθολικού εμβολίου για τη γρίπη το οποίο αναπτύχθηκε από ερευνητές του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης σε συνεργασία με την εταιρεία τεχνοβλαστό του Πανεπιστημίου Vaccitech. Στις δοκιμές αναμένεται να συμμετάσχουν περισσότερα από 10.000 άτομα ηλικίας 65 ετών και άνω (η συγκεκριμένη ηλικιακή ομάδα είναι από τις πιο ευάλωτες στη γρίπη ενώ παράλληλα η αποτελεσματικότητα του αντιγριπικού εμβολίου σε αυτήν είναι από τις πιο χαμηλές). Το συγκεκριμένο εμβόλιο ωθεί το ανοσοποιητικό σύστημα να παραγάγει περισσότερα εξειδικευμένα ενάντια στη γρίπη Τ-κύτταρα, αντί για αντισώματα, τα οποία σκοτώνουν τον ιό καθώς εκείνος προσπαθεί να εξαπλωθεί μέσα στον οργανισμό.
Ολες αυτές οι προσπάθειες ελπίζεται να ευδοκιμήσουν καθώς οι ίδιοι οι αριθμοί μαρτυρούν την ανάγκη νέων, αποτελεσματικότερων εμβολίων. Σήμερα τα συμβατικά εμβόλια εκτιμάται ότι έχουν αποτελεσματικότητα της τάξεως του 40% – 60% –αν και ανάλογα με το έτος και τα κυκλοφορούντα στελέχη η προστασία μπορεί να πέσει ως και στο 20%. Συγχρόνως στα άτομα άνω των 65 ετών το ετήσιο εμβόλιο της γρίπης έχει ποσοστά αποτελεσματικότητας της τάξεως του 30%-40% εξαιτίας του ότι με την πάροδο της ηλικίας το ανοσοποιητικό σύστημα εξασθενεί, με αποτέλεσμα να μην επιτυγχάνεται ισχυρή ανοσολογική απόκριση του οργανισμού των (πιο) ηλικιωμένων.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
