Βασίλης Κρεμμυδάς (1935-2017)

Επιστημονικό ήθος σημαίνει, μεταξύ άλλων, να έχεις ασχοληθεί πρωτοποριακά με την Ελληνική Επανάσταση του 1821 για περισσότερο από μισό αιώνα και, την ίδια στιγμή, προβληματισμένος για το επίπεδο της συλλογικής αυτογνωσίας, να υποστηρίζεις σε πρώτο πληθυντικό πρόσωπο ότι, στην πραγματικότητα, δεν την ξέρουμε. «Δεν ξέρουμε την ουσία της. Αυτό που είδα εγώ, η διαρκής πάλη του νεωτερικού, του Διαφωτισμού καλύτερα, με το παραδοσιακό ή με το συντηρητικό, αυτό είναι όλη η ουσία της» δήλωνε τον περασμένο Μάρτιο στο «Βήμα» ο Βασίλης Κρεμμυδάς.

Ο διαπρεπής ιστορικός, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, εξειδικευμένος στο πεδίο της οικονομίας, έφυγε από τη ζωή στις 12 Νοεμβρίου. Ηταν 82 ετών. «Αυτό που πρωτεύει είναι η κοινωνία. Μέσα σε ποια κοινωνία έγινε κάτι; Μέσα σε ποια κοινωνία γαλλική έγινε η Γαλλική Επανάσταση, ας πούμε; Πρέπει να μπορούμε να αναγνωρίσουμε, στοιχειωδώς έστω, την κοινωνία μέσα στην οποία συμβαίνει το γεγονός και η οποία το παράγει. Ετσι πρέπει να δει κανείς τι προηγήθηκε της Ελληνικής Επανάστασης –κι αυτό είναι πολύ σημαντικό. […] Αυτό προσπάθησα να κάνω και νομίζω ότι βγήκε ένα ουσιαστικό αποτέλεσμα» σημείωνε τότε, συνοψίζοντας ουσιαστικά και τον τρόπο με τον οποίο εργαζόταν, αναδεικνύοντας τη λογική πίσω από ένα εκτεταμένο έργο ζωής.

«Το κουσούρι με τα αρχεία»

Το έντονο ενδιαφέρον του για την Ιστορία ήταν κάτι που τον χαρακτήριζε από πολύ μικρό. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, απ’ όπου έλαβε πτυχίο Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Από τον φίλο του Βασίλη Παναγιωτόπουλο ζήτησε, κάποια στιγμή εκείνη την περίοδο, να τον πάει στα Γενικά Αρχεία του Κράτους (στα υπόγεια της Ακαδημίας Αθηνών) και έκτοτε «το κουσούρι με τα αρχεία» δεν τον εγκατέλειψε ποτέ, ούτε και στη Γαλλία (1964-1967) όπου ουσιαστικά διαμορφώθηκε ως ιστορικός στο πνεύμα των Annales. Εκεί έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Λυών (δίπλα στον Πιερ Λεόν) και στην τότε Ecole Pratique des Hautes Etudes του Παρισιού (δίπλα στον Ρομπέρ Μαντρού).

Για τον Βασίλη Κρεμμυδά η οικονομική ιστορία έπρεπε να είναι και κοινωνική ιστορία, διαφορετικά δεν ήταν τίποτα. Ο ίδιος, γεννημένος το 1935 στη Μεσσήνη Μεσσηνίας, άρχισε να μελετά την Ελληνική Επανάσταση από το 1955 και, κατόπιν, στα βιβλία του, την ενέγραψε με τρόπο συστηματικό στις οικονομικές και κοινωνικές πραγματικότητες του τέλους της Τουρκοκρατίας, χωρίς ωστόσο να παραβλέπει το ευρύτερο πλαίσιο μιας μεταβατικής εποχής. «Πρέπει να τοποθετούμε τα γεγονότα στα σύνολά τους. Η Επανάσταση αποτελεί μέρος ενός συνόλου που θα μπορούσαμε να το πούμε «έγερση των ευρωπαϊκών κοινωνιών», επαναστατικοποίηση των ευρωπαϊκών κοινωνιών. Είναι γέννημα και θρέμμα αυτού που μετά ονομάσαμε «Διαφωτισμό», των μηνυμάτων που πήραμε από τη Γαλλική Επανάσταση».

Η «νέα αστική τάξη»

Ο Βασίλης Κρεμμυδάς ανέδειξε την καθοριστική σημασία της «νέας αστικής τάξης» που είχε εμφανιστεί και εδραιωθεί στις παραμονές της Επανάστασης, η οποία μάλιστα είχε συγκεντρώσει στα χέρια της άφθονο πλούτο, διότι οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι δημιούργησαν την ανάγκη να υπάρχουν «ουδέτερα» πλοία που θα ανεφοδίαζαν τις αντιμαχόμενες ευρωπαϊκές χώρες. Η Φιλική Εταιρεία, που στόχευε εξαρχής σε ένα ανεξάρτητο αστικό ελληνικό κράτος, είχε οργανώσει την Επανάσταση μέχρι την τελευταία λεπτομέρεια. Δεν επρόκειτο σίγουρα για μια «ταξική εξέγερση», όπως τη φαντάστηκε ο Γιάννης Κορδάτος, αλλά για έναν ξεσηκωμό συνυφασμένο με τη νεοσύστατη τότε έννοια του έθνους. «Η Επανάσταση φρόντισε από την πρώτη στιγμή να εμπλέξει τις Μεγάλες Δυνάμεις με την επιχειρηματολογία του χρέους προς τους προγόνους –όλες οι προκηρύξεις των τοπικών οργανισμών είχαν αυτό το περιεχόμενο» υπογράμμιζε πριν από λίγους μήνες ο Βασίλης Κρεμμυδάς σε τούτη την εφημερίδα.

Υπήρξε επιστήμονας παρεμβατικός και ένας ενεργός προοδευτικός πολίτης, κυρίως μέσω των επιφυλλίδων του στον Τύπο. Κατέρριψε με τη σειρά του πολλούς μεταγενέστερους μύθους για το ’21, είπε την αλήθεια για το «κρυφό σχολειό» και μίλησε για τη «δήθεν ύψωση του λαβάρου» από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό στη Μονή της Αγίας Λαύρας την 25η Μαρτίου, όπου τάχα είχαν ορκιστεί οι αγωνιστές. Στο «Βήμα» το είχε διατυπώσει πρόσφατα ως εξής: «Ξέρετε, η ιστορία παράγει ιδεολογία. Και χρησιμοποιήθηκε για την παραγωγή ιδεολογίας στα σχολεία. Πριν από κάποια χρόνια δεν ήταν γνωστές στον πολύ κόσμο οι σφαγές των μουσουλμάνων που ακολούθησαν την κατάληψη της Τριπολιτσάς. Γιατί αυτή η νίκη ήταν το μεγάλο γεγονός που δόξαζε τους Ελληνες, δεν μπορούσαμε, υποτίθεται, να το αμαυρώσουμε. Αν διδαχθεί το παιδί μόνο το ένδοξο μέρος, δεν πρόκειται ως ενήλικος να πειστεί από μια διαφορετική εκδοχή. Για το συγκεκριμένο γεγονός έχω προσωπική εμπειρία, μου έχουν πει ότι λέω ψέματα γιατί έχω γράψει σε βιβλίο μου για τις σφαγές».

Ο δάσκαλος

Πέραν της πλούσιας ακαδημαϊκής πορείας και βιβλιογραφίας, δεν ξέχασε ποτέ τα χρόνια της διδασκαλίας του στην ιδιωτική εκπαίδευση (17 χρόνια, Λύκειο Ζηρίδη και Σχολή Μωραΐτη). «Τη μεγαλύτερη χαρά και τη μεγαλύτερη περηφάνια τη νιώθω όταν με βλέπουν στον δρόμο και με λένε «δάσκαλε». Είναι μια άλλη μαγεία αυτό» έλεγε.

Το 2013, σε μια ακόμα συνομιλία του με «Το Βήμα», ο Βασίλης Κρεμμυδάς είχε αναφέρει: «Δεν υπήρξε ωστόσο περίοδος που το ελληνικό κράτος δεν χρειαζόταν κάποιο δάνειο. Το δάνειο που λέτε, αυτή η ωραία λέξη, ξεκίνησε με την Επανάσταση παρά το γεγονός ότι η τελευταία έγινε με ελληνικά ιδιωτικά κεφάλαια. Τώρα, αν στην πορεία βρέθηκαν κάποιοι που πήραν τη μερίδα τους και με το παραπάνω, τι τάχα ψαχνόμαστε γιατί χρεοκοπήσαμε. Το κράτος δεν είναι σε φάση ενηλικίωσης όπως λέγεται. Είναι καπιταλιστικό με τα όλα του, απλώς είναι υπανάπτυκτο ως προς τις νοοτροπίες του. Ο μηχανισμός υπόκειται σε εξαρτήσεις ρουσφετολογικές, από αυτό δεν μπορέσαμε να ξεφύγουμε και αυτό οφείλεται στην κακή ποιότητα, το χαμηλό επίπεδο της παιδείας μας».

Και σημείωσε τότε, όταν ρωτήθηκε για τη σημερινή κρίση σε σχέση με το παρελθόν: «Αναλογίες δεν υπάρχουν. Τίποτε από το παρελθόν δεν είναι ίδιο με το σήμερα. Η κρίση η μεγάλη ήταν επί Τρικούπη στην τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα. Είχαμε όμως τότε μια καινούργια αστική τάξη στην Ελλάδα η οποία δεν το έβαλε στα πόδια όπως η σημερινή αλλά επένδυσε σε νέους τομείς της οικονομίας. Ο Διεθνής Οικονομικός Ελεγχος (1898) που επεβλήθη στη χώρα δεν έκανε την κοινωνία να αισθανθεί δυστυχισμένη όπως σήμερα».