Αλντους Χάξλεϊ: Μαθήματα για το μέλλον

Μετάφραση Αργύρης Παπασυριόπουλος

Εκδόσεις Αρσενίδη, 2017, σελ. 360, τιμή 20 ευρώ

Το 1959 το Πανεπιστήμιο της Σάντα Μπάρμπαρα κάλεσε τον Αλντους Χάξλεϊ να δώσει μια σειρά διαλέξεων που θα κάλυπταν ένα τεράστιο εύρος θεμάτων. Ηταν ο μόνος συγγραφέας της εποχής του που θα μπορούσε να ανταποκριθεί σε μια τέτοια πρόκληση: να συνδυάσει τη βιολογία, τη μουσική, τη θρησκεία και την πολιτική. Το αποτέλεσμα ήταν δεκαέξι διαλέξεις, δηλαδή δοκίμια, τα οποία, μολονότι έχουν περάσει πενήντα οκτώ χρόνια από τότε, διατηρούν στο μεγαλύτερο μέρος την επικαιρότητά τους (όπως λ.χ. το Πόλεμος και εθνικισμός ή το Ολοκληρωμένη εκπαίδευση), ενώ άλλα θα τα θεωρούσε κανείς σχεδόν προφητικά. Το δοκίμιο Ο άνθρωπος και ο πλανήτης του είναι το χαρακτηριστικότερο. Και γράφτηκε σε μια εποχή όπου το ζήτημα της σωτηρίας του πλανήτη από μια ενδεχόμενη οικολογική καταστροφή δεν είχε καν τεθεί.

Ο δοκιμιογράφος Χάξλεϊ είναι εξίσου σημαντικός με τον πεζογράφο Χάξλεϊ. Αλλωστε, σχεδόν όλα του τα μυθιστορήματα είναι μυθιστορήματα ιδεών, από το πιο διάσημό του, τον Γενναίο νέο κόσμο, ως το Κοντραπούντο, λιγότερο γνωστό αλλά εξίσου σπουδαίο.

Τις περισσότερες από τις απόψεις του θα τις βρούμε διατυπωμένες εδώ με απλότητα, καθαρότητα, αλλά και αναμφισβήτητη πειθώ. Ο Χάξλεϊ, ο πολυμαθέστερος χωρίς αμφιβολία συγγραφέας του 20ού αιώνα, χρησιμοποιεί ένα τεράστιο πεδίο γνώσεων, που τις έχει οικειοποιηθεί σε τέτοιο βαθμό, ώστε μπορεί να κινείται με ευχέρεια από την αρχαιότητα ως την εποχή του. Να βρίσκει αναλογίες, διαφορές και ομοιότητες, να συγκρίνει και να συμπεραίνει. Καμιά περιοχή του επιστητού δεν του είναι άγνωστη· η θρησκεία, η τέχνη, η γλώσσα, η φιλοσοφία, η βιολογία, η πολιτική. Χρησιμοποιεί με απόλυτη σαφήνεια τα παραδείγματα και κάποιες φορές αναφέρεται και στις ατομικές του εμπειρίες. Ετσι, η γνώση αποκτά τη θέρμη του βιωματικού υλικού, είναι η ίδια ένα βίωμα, και στο σύνολό της εκφράζει αυτό που μας λέει ο τίτλος του βιβλίου: την ανθρώπινη κατάσταση.

Ο Στιβ Τζόουνς στον πρόλογό του επισημαίνει πως ο Χάξλεϊ θεωρούσε τον εαυτό του ως ένα είδος γεφυροποιού ανάμεσα στις επιστήμες και την τέχνη, ότι έβλεπε την επιστήμη με το μάτι του καλλιτέχνη. Κι αυτό είναι ολοφάνερο κι εδώ, όπως και στο τελευταίο δοκιμιακό του βιβλίο Λογοτεχνία και επιστήμη που κυκλοφόρησε το 1963, τη χρονιά που πέθανε.

Ο Χάξλεϊ εδώ συνθέτει τρεις κόσμους: εκείνον από τον οποίο προερχόμαστε, αυτόν όπου ζούμε κι εκείνον που πιστεύουμε ή εικάζουμε ότι θα διαδεχθεί την εποχή μας. Πολλές οι ομοιότητες ανάμεσα στους τρεις κι άλλες τόσες οι διαφορές τους. Αλλά ζούμε στο παρόν –και το παρόν είναι ένας κόσμος διαψεύσεων. Συστατικό γνώρισμα της συγγραφικής συνείδησης αυτού του πολυτάλαντου δημιουργού είναι η πρόγνωση, η προβολή του παρόντος στο μέλλον.

Η επιστήμη επ’ αυτού μας προσφέρει τα τεκμήρια, αλλά η τέχνη είναι εκείνη που τα κρίνει. Και φυσικά αποφασιστικός επί του προκειμένου αποβαίνει ο ρόλος της παιδείας. Δεν είναι συμπτωματικό το ότι το θέμα της πρώτης διάλεξης έχει τίτλο Ολοκληρωμένη εκπαίδευση. Ο Χάξλεϊ προειδοποιεί για τους κινδύνους της εξειδίκευσης, που είναι ένα από τα μείζονα προβλήματα της εποχής μας, όπου υποβαθμίζονται οι ανθρωπιστικές επιστήμες σε όλον τον κόσμο. «Μια ιδανική ολοκληρωμένη εκπαίδευση», λέει, «μας καλεί να προσεγγίσουμε το θέμα με τους όρους των θεμελιωδών ανθρωπίνων προβλημάτων. Ποιοι είμαστε; Ποια είναι η φύση της ανθρώπινης φύσης; Πώς πρέπει να σχετιζόμαστε με τον πλανήτη στον οποίο ζούμε; Πώς μπορούμε να συμβιώσουμε ικανοποιητικά; Πώς μπορούμε να αναπτύξουμε τις προσωπικές μας δυνατότητες; Ποια είναι η σχέση ανάμεσα στη φύση και την ανατροφή;».

Σ’ αυτά και άλλα συναφή ερωτήματα απαντά στο βιβλίο αυτό ο Χάξλεϊ, προτείνοντας για τον άνθρωπο των γραμμάτων τον ρόλο του συνδέσμου ανάμεσα στον καλλιτέχνη και τον επιστήμονα, αφού παραθέσει πιο μπροστά μια γοητευτική ερμηνεία της λέξης pontifex (Ποντίφηξ και γεφυροποιός) παραπέμποντας στην ιστορία και την ετυμολογία της. Ο καλλιτέχνης «κάνει προσιτές μεγάλες περιοχές ηθικών αξιών και νοημάτων», γι’ αυτό και αν τα αποτελέσματα της επιστημονικής έρευνας μεταφερθούν στην τέχνη, θα πρέπει να μετατραπούν σε δεδομένα της άμεσης εμπειρίας. Κι εδώ βρίσκεται η γοητεία αυτών των κειμένων. Τα εμπειρικά στοιχεία εντάσσονται στο θεωρητικό πλαίσιο όχι ως παραδείγματα, αλλά ως βιωμένη γνώση.

Στα πορίσματα της επιστήμης και συνήθως της βιολογίας βασίζει συχνά τα επιχειρήματά του ο Χάξλεϊ. Δεν μπορεί να μη θαυμάσει κανείς τις παρατηρήσεις, αν σκεφθεί τα συμπεράσματα στα οποία οδηγήθηκαν οι επιστήμονες αργότερα μελετώντας το DNA. Ή αλλού, στη διάλεξη με τίτλο Πόλεμος και εθνικισμός, όπου μας πληροφορεί πως δύο είδη μόνο διεξάγουν πολέμους: ο άνθρωπος και το μυρμήγκι, που το κοινό τους χαρακτηριστικό είναι πως και οι δύο διαθέτουν ιδιοκτησία. Ο άνθρωπος όμως μπορεί να μείνει για μεγάλο διάστημα στην κατάσταση του πολέμου επειδή διαθέτει γλώσσα και εννοιολογικό σύστημα.

Η ψυχολογία και η ψυχανάλυση δεν είναι αντικείμενα που τον αφήνουν αδιάφορο και τους αφιερώνει δύο διαλέξεις: τη μία για Το ασυνείδητο και την άλλη για Το εγώ. Σε μια άλλη διάλεξη με τίτλο Η ατομική ζωή του ανθρώπου εξετάζει την ατομική ζωή και τη σχέση μας με την Ιστορία, προειδοποιώντας: «Στην πραγματικότητα, αυτό που οι ιστορικοί περιγράφουν ως Ιστορία είναι απλώς εκείνες οι όψεις του παρελθόντος που, σύμφωνα με τη δική τους φιλοσοφία τής ζωής, θεωρούν ότι έχουν ιδιαίτερη σπουδαιότητα και σημασία».

Εκπληκτικές παρατηρήσεις υπάρχουν αναρίθμητες σ’ αυτό το θαυμάσιο βιβλίο, σε κάθε σελίδα, σχεδόν σε κάθε παράγραφο. Θα κλείσω με τα παρακάτω λόγια του, που και σήμερα ακούγονται προφητικά: «Ο εθνικιστικός ζήλος εξακολουθεί να επιμένει και πρόσφατα ενέταξε στους κόλπους του και νέους προσήλυτους. Τα πρώην αποικιοκρατούμενα έθνη, χωρίς καμία εξαίρεση, επιδεικνύουν ένα εθνικιστικό πάθος εξίσου ισχυρό με εκείνο που επικρατούσε πριν από εκατόν πενήντα χρόνια στην Ευρώπη».