Η πολυαναμενόμενη άφιξη του «Εξολοθρευτή αγγέλου»

«Αν σκοπεύετε να δείτε μόνο μία όπερα αυτή τη σεζόν, επιλέξτε τον «Εξολοθρευτή άγγελο» χωρίς δεύτερη σκέψη!» έγραφε ο κριτικός των «New York Times» στις 27 Οκτωβρίου, την επαύριο της πρεμιέρας της νέας όπερας του Τόμας Αντές στη Μετροπόλιταν, εκφράζοντας τον ενθουσιασμό του.

Βασισμένη στην ομότιτλη σουρεαλιστική ταινία του Λουίς Μπουνιουέλ (1962) κι έχοντας θριαμβεύσει στην πρώτη της παρουσίαση στο Φεστιβάλ του Σάλτσμπουργκ το καλοκαίρι του 2016, για να γνωρίσει αντίστοιχη ανταπόκριση στη Βασιλική Οπερα του Λονδίνου στο Κόβεντ Γκάρντεν λίγο αργότερα, η όπερα του 46χρονου Βρετανού συνεχίζει αυτές τις ημέρες την εξαιρετικά επιτυχημένη πορεία της στη Νέα Υόρκη. Χάρη στο πρόγραμμα των «ζωντανών» αναμεταδόσεων της Μετροπόλιταν Οπερα (The Met: Live in HD) σε περισσότερες από 70 χώρες, μεταξύ αυτών και η Ελλάδα, το διεθνές κοινό θα έχει επίσης την ευκαιρία να παρακολουθήσει ένα έργο το οποίο καταγράφεται ήδη ως ένα από τα σημαντικότερα εγχειρήματα στον χώρο του σύγχρονου λυρικού θεάτρου…

Λίγο πριν από την αμερικανική πρεμιέρα της, η όπερα πυροδότησε συζητήσεις και εκτενή αφιερώματα στον Τύπο. Δεκατρία χρόνια μετά την εμπνευσμένη από τον Σαίξπηρ «Τρικυμία», ο Αντές επανήλθε μ’ ένα καινούργιο, μεγάλης κλίμακας έργο, γεγονός αρκετό από μόνο του για να ελκύσει το ενδιαφέρον. Από τους πλέον εντυπωσιακούς συνθέτες της γενιάς του, είναι γνωστός για το εκλεκτικό ύφος του, το οποίο, σύμφωνα με πολλούς, ταιριάζει στη «μεταμοντέρνα εποχή μας». Λίγο μετά την πρεμιέρα του «Εξολοθρευτή αγγέλου» στο Σάλτσμπουργκ, το περιοδικό «New Yorker» τον χαρακτήρισε «βιρτουόζο των άκρων» χάρη στην ευρεία γκάμα της μουσικής του γλώσσας. Στα έργα του, ακόμη και στα ορχηστρικά, υπάρχει πάντα η αίσθηση της αφήγησης και είναι σε κάθε περίπτωση καθηλωτική, σύμφωνα με την άποψη της κριτικής.

Το λιμπρέτο υπογράφει ο Τομ Κερνς (σε συνεργασία με τον συνθέτη), ο οποίος επίσης σκηνοθετεί την παράσταση. Η υπόθεση ακολουθεί πιστά την ταινία σε ό,τι έχει να κάνει με τη σειρά των γεγονότων.

Μια παρέα αριστοκρατών συγκεντρώνεται για δείπνο σε κάποιο πολυτελές σπίτι ύστερα από μια βραδιά στην όπερα. Το φαγητό τελειώνει και μεταφέρονται στο σαλόνι, απ’ όπου, για κάποιον ανεξήγητο λόγο καθώς δεν υπάρχει εμφανές εμπόδιο, είναι αδύνατον να εξέλθουν. Τις επόμενες ημέρες ο εγκλεισμός τούς οδηγεί στην απώλεια της αξιοπρέπειάς τους και στην υποταγή στα ένστικτά τους.

Παρ’ όλο που ο Μπουνιουέλ δεν είχε πρόθεση να είναι ιδιαίτερα ακριβής στους συμβολισμούς του, η ταινία συχνά αντιμετωπίστηκε ως κάποιας μορφής κριτική απέναντι στην εφησυχασμένη, «συνένοχη» ισπανική ελίτ κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του Φράνκο.

«Στην όπερά του ο Αντές παίρνει την ιστορία και την κάνει δική του, εμβαθύνοντας στην «υπόγεια σημασία» της, όπως υπογραμμίζει ο ίδιος στο πρόγραμμα. Η μουσική του αποκαλύπτει τον βασανιστικό παραλογισμό της κατάστασης» γράφoυν οι «New York Times». Η εφημερίδα αναζητά τις πιθανές αναγωγές στο σήμερα: «Στην εποχή μας, όπως και στα χρόνια του Φράνκο, δεν είναι λίγοι όσοι αντιλαμβάνονται την ελίτ της κοινωνίας στάσιμη και απρόθυμη να αναλάβει δράση. Το δείπνο στον «Εξολοθρευτή άγγελο» μπορεί να ιδωθεί ως ένα όργιο του 1% στον 21ο αιώνα. Και η αίσθηση της στασιμότητας και της παγωμάρας, του ότι κανείς βουλιάζει σε μια κρίση από την οποία είναι αδύνατο να ξεφύγει, μπορεί κάλλιστα να μοιάζει οικεία σε οποιονδήποτε παρακολουθεί τις πολιτικές εξελίξεις…». Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν θεμελιώδεις διαφορές από την ταινία. Η απατηλή, σουρεαλιστική απάθεια της ταινίας (και η απόλυτη απουσία μουσικής, μολονότι κάποιοι από τους χαρακτήρες είναι μουσικοί) στα χέρια του συνθέτη, ο οποίος έχει και την ευθύνη της μουσικής διεύθυνσης, μοιάζει να γίνεται φανερός, εξπρεσιονιστικός τρόμος.

«Διεύρυνα ορισμένα πράγματα τα οποία είναι περιορισμένα στην ταινία» δηλώνει ο Αντές, προσθέτοντας πως στην περίπτωση του φιλμ –το οποίο ο ίδιος είδε για πρώτη φορά στην εφηβεία του –η ερμηνεία, με ελάχιστες εξαιρέσεις, είναι περιορισμένη. «Στην περίπτωση της όπερας μπορεί κανείς να τονίσει το απόλυτο ψυχολογικό και συναισθηματικό νόημα. Η μουσική υπογραμμίζει τη δύναμη των συναισθημάτων…».

Σε ό,τι αφορά τη διάρκεια, η 90λεπτη ταινία έχει «επεκταθεί» σε όπερα διάρκειας δυόμισι ωρών, ενώ ο αριθμός των προσκεκλημένων στο δείπνο έχει μειωθεί από τους 17 στους 12. Παρ’ όλα αυτά, πρόκειται για ασυνήθιστα μεγάλη διανομή για μια σύγχρονη λυρική δημιουργία, όπου ο ακριβός χαρακτήρας του είδους ευνοεί κατά κανόνα μικρότερα σχήματα. «Περισσότερο από άλλους συνθέτες της όπερας», γράφουν και πάλι οι «New York Times», «ο Αντές θυσιάζει τη λεκτική καθαρότητα για χάρη της μουσικής έκφρασης, κάτι που συνήθως είναι ενοχλητικό. Ωστόσο, στην προκειμένη περίπτωση η μουσική είναι τόσο πειστική, ώστε τελικά λίγη σημασία έχει η τάση του αυτή».

Σύμφωνα με τον Κερνς, η πρόκληση στη σκηνοθεσία του «Εξολοθρευτή αγγέλου» είναι ο έλεγχος του πλήθους, καθώς σχεδόν όλοι οι χαρακτήρες βρίσκονται επί σκηνής καθ’ όλη τη διάρκεια της παράστασης. Στο σκηνικό δεσπόζει ένα ξύλινο σκαρί πόρτας που υπογραμμίζει τόσο το προσκήνιο όσο και την «κλωστή» την οποία οι καλεσμένοι μοιάζουν ανίκανοι να σπάσουν. Οι προβολές που χρησιμοποιούνται βοηθούν να τονιστούν οι βαθύτερες αναζητήσεις του έργου: από το οικιακό περιβάλλον στο κοινωνικό και στο υπαρξιακό…

Ο σκηνοθέτης υποστηρίζει ότι το γεγονός πως το έργο απευθύνεται στο κοινό της όπερας δεν αποκλείει κάποια ταύτιση με τους ήρωές της. Ωστόσο, εξηγεί, «οι χαρακτήρες, όπως όλοι μας, είναι θύματα της ίδιας της κοινωνικής τους τάξης. Θα μπορούσε να είναι οποιαδήποτε κατηγορία ανθρώπων αυτή που υπομένει ένα τέτοιο μαρτύριο». Ο ίδιος επιζητεί στο τέλος της όπερας «όλοι μας, όπου κι αν ανήκουμε, να αισθανθούμε τον φόβο του να είμαστε ζωντανοί, τον φόβο της ύπαρξης και το πώς τα πάντα μπορούν να καταρρεύσουν μπροστά μας». «Ο Μπουνιουέλ προερχόταν από ένα θρήσκο περιβάλλον και σύστημα εκπαίδευσης» εξηγούσε λίγο καιρό νωρίτερα στο BBC ο Πίτερ Γουίλιαμ Εβανς, επίτιμος καθηγητής Κινηματογραφικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Queen Mary του Λονδίνου. Στην ταινία ο άγγελος αντιπροσωπεύει μια «κοσμική μεταφορά, την ιδέα της τιμωρίας μιας κοινωνίας για την πίστη της σε ένα συγκεκριμένο είδος αστικής ιδεολογίας» όπως υποστηρίζει ο ίδιος. Στην όπερα, αντιθέτως, ο άγγελος είναι κάτι διαφορετικό. Είναι μια διακριτή παρουσία, ένας ήρωας σχεδόν αυθύπαρκτος, ίσως και ο αστέρας της παράστασης.