Πώς διαμορφώνεται ο χάρτης της «νέας» Μέσης Ανατολής

Ο Αριέλ δεν είναι πάνω από 25 ετών. Αυτό δεν εμπόδισε όμως τις αρμόδιες ισραηλινές αρχές να τον ορίσουν υπεύθυνο μιας από τις μονάδες του στρατού που παρακολουθούν τη μεθόριο με τη Συρία στα Υψώματα του Γκολάν –δείγμα της εμπιστοσύνης στο πρόσωπό του παρά το νεαρό της ηλικίας του. Εκεί, σε ύψος 1.165 μέτρων, ο Αριέλ εξηγεί σε μια ομάδα δημοσιογράφων από την Ελλάδα που επισκέφθηκαν το Ισραήλ τι συμβαίνει στη γειτονική Συρία. Και αυτό το πράττει, με απόλυτη ψυχραιμία, υπό τον ήχο αυτόματων όπλων στην άλλη πλευρά, στην Παλαιά και στη Νέα Κουνέιτρα –δύο πόλεις οι οποίες σχεδόν αγγίζουν τα σύνορα των δύο χωρών και ελέγχονται η μεν πρώτη από τις δυνάμεις του καθεστώτος του Μπασάρ αλ Ασαντ, η δε δεύτερη από ένα συνονθύλευμα ισλαμικών ανταρτικών, μεταξύ των οποίων η Αλ Νούσρα, το συριακό παρακλάδι της Αλ Κάιντα.

Η επόμενη ημέρα της άλλοτε ενιαίας Συρίας είναι το μεγάλο στοίχημα μιας «νέας Μέσης Ανατολής» που δεν θα είναι ποτέ πια ίδια σε σχέση με αυτήν που γνωρίζαμε ως το 2010-2011, όταν ξέσπασε ο πολύνεκρος συριακός εμφύλιος. Μέσα από μια σειρά εκ βαθέων συνομιλιών με ισραηλινούς και άλλους αξιωματούχους, προκύπτει ότι τρία είναι τα βασικά στοιχεία που θα διαμορφώσουν τον νέο χάρτη της περιοχής. Ο βασικότερος παράγοντας είναι η επιστροφή της Ρωσίας στη Μέση Ανατολή, καθώς η Μόσχα, μετά την παρέμβασή της στη Συρία, συνιστά πλέον τον «παίκτη-κλειδί» σε αυτό το πολυσύνθετο γεωπολιτικό σκηνικό. Παράλληλα, το Ιράν διευρύνει με τρόπο συστηματικό τη σφαίρα επιρροής του τόσο προς το Ιράκ όσο και προς τη Συρία, διαμορφώνοντας τις προϋποθέσεις για την οικοδόμηση μιας περιφερειακής ηγεμονίας που θα εκτείνεται ως τον Λίβανο και θα αγγίζει τα θερμά ύδατα της Μεσογείου. Πρόκειται για ένα σενάριο που ανησυχεί σφόδρα τους Ισραηλινούς, οι οποίοι επιδιώκουν να επηρεάσουν μέσω των ανεπτυγμένων διαύλων που διαθέτουν την αμερικανική εξωτερική πολιτική ώστε η Ουάσιγκτον να σκληρύνει ξανά τη στάση της έναντι της Τεχεράνης.

Το τρίτο στοιχείο είναι το μέλλον των Κούρδων, ιδιαίτερα στη Συρία. Επειτα από τη συντριβή των κουρδικών δυνάμεων στο Βόρειο Ιράκ, έργο σχεδιασμένο από την Τεχεράνη που δεν θα ήθελε σε καμία περίπτωση να απολέσει η Βαγδάτη τον έλεγχο της χώρας, τα δεδομένα άλλαξαν και το όνειρο της κουρδικής ανεξαρτησίας απομακρύνθηκε. Οι Κούρδοι της Συρίας όμως έχουν προς το παρόν κινηθεί πολύ πιο προσεκτικά, ισορροπώντας μεταξύ των Αμερικανών (οι οποίοι έχουν ήδη εγκαταστήσει βάσεις στα εδάφη που ελέγχουν) και των Ρώσων, οι οποίοι εμφανίζονται σε αυτή τη φάση θετικοί σε μια κουρδική αυτονομία εντός μιας μελλοντικής ομοσπονδιακής Συρίας.

Η κυβέρνηση του Βενιαμίν Νετανιάχου βλέπει την επόμενη ημέρα της Συρίας μέσα από τον «γεωπολιτικό φακό» της ενίσχυσης της επιρροής της Τεχεράνης. Το επιβεβαιώνει αυτό δημόσια ο εκπρόσωπος του υπουργείου Εξωτερικών Εμάνουελ Ναχσόν, ξεκαθαρίζοντας ότι ο ρόλος που απέκτησε κατά τη διάρκεια του συριακού εμφυλίου η Χεζμπολάχ προβληματίζει πάρα πολύ το Τελ Αβίβ. «Η κόκκινη γραμμή για εμάς είναι ότι δεν θα υπάρξουν στρατιωτικές δραστηριότητες από τη Συρία προς το Ισραήλ» σημειώνει. Κατά τη διάρκεια της παραμονής μας στο Ισραήλ, ο υπουργός Αμυνας Αβιγκντορ Λίμπερμαν (ο οποίος πρόκειται σύντομα να επισκεφθεί την Ελλάδα) δήλωσε ότι ένας τοπικός πυρήνας της Χεζμπολάχ εκτόξευσε ρουκέτες από το συριακό έδαφος προς το Ισραήλ. Ωστόσο, αν και η εκτόξευση έγινε, δεν προέκυψαν ακριβή στοιχεία ότι ευθύνεται η σιιτική οργάνωση του Λιβάνου. Στο παρασκήνιο, δεν λείπουν όσοι διαβλέπουν ότι η κυβέρνηση Νετανιάχου ίσως να ευνοούσε ένα χτύπημα στη Συρία. Πιο έμπειροι παρατηρητές όμως σημειώνουν ότι ο κ. Νετανιάχου υπήρξε πάντοτε πολύ επιφυλακτικός στη χρήση βίας. Την περασμένη Τετάρτη πάντως ισραηλινά μαχητικά έπληξαν στόχους κοντά στη μεθόριο με Λίβανο και Συρία, δεχόμενα ως απάντηση συριακά αντιαεροπορικά πυρά.

Η παρουσία της Χεζμπολάχ στη Συρία παρομοιάζεται ως «η μακρά χειρ» της Τεχεράνης. «Οι Ιρανοί προσπαθούν να δημιουργήσουν μια στρατηγική γέφυρα προς τη Μεσόγειο» λέει χαρακτηριστικά ο κ. Ναχσόν. Αυτό θα μπορούσε να σημαίνει μια μόνιμη ιρανική παρουσία στη Συρία, είτε άμεσα είτε διά αντιπροσώπου (π.χ., Χεζμπολάχ), κάτι που σε συνδυασμό με τις προσπάθειες για βελτίωση της πυραυλικής τους τεχνολογίας προκαλεί ανατριχίλα σε ισραηλινούς αναλυτές. Το Τελ Αβίβ «επενδύει» στον ρόλο της Ρωσίας στη Συρία ως μιας δύναμης η οποία ευνοεί τη σταθερότητα και ενδεχομένως θα μπορούσε να λειτουργήσει αποτρεπτικά στην υπέρμετρη ενίσχυση της ιρανικής επιρροής. Το σύνθημα που κυριαρχεί είναι κυνικό, αλλά απεικονίζει άριστα την πραγματικότητα: «Το παιχνίδι ονομάζεται σταθερότητα, όχι δημοκρατία».

«Οι Ρώσοι ήλθαν για να μείνουν» τονίζει ο κ. Νάχσον. Αυτός είναι και ο λόγος που ο κ. Νετανιάχου έχει συναντηθεί αρκετές φορές με τον Βλαντίμιρ Πούτιν και όπως παραδέχονται υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι οι συνομιλίες αυτές δεν περιορίζονται μόνο σε θέματα τακτικής (όπως, π.χ., η αποφυγή κάποιου ατυχήματος στον εναέριο χώρο της περιοχής που ουσιαστικά ελέγχεται από τους Ρώσους), αλλά και στρατηγικής, διότι «το μέλλον της Συρίας τώρα διαμορφώνεται». Πρόσφατα επίσης βρέθηκε στη Μόσχα ο ισραηλινός σύμβουλος εθνικής ασφαλείας Μπεν Σαμπάτ, ενώ ο ρώσος υπουργός Αμυνας Σεργκέι Σοϊγκού επισκέφθηκε την Ιερουσαλήμ.

Η Μόσχα διεκδικεί κυρίαρχο ρόλο στη διαμόρφωση της επόμενης ημέρας, παραγκωνίζοντας τα Ηνωμένα Εθνη και τη Διαδικασία της Γενεύης. Αυτή θα είναι μια δύσκολη υπόθεση, διότι η επίσημη συριακή αντιπολίτευση ανακοίνωσε πριν από λίγες ημέρες ότι δεν θα συμμετάσχει στη Σύνοδο του Συριακού Εθνικού Διαλόγου που η Ρωσία επιδιώκει να συγκαλέσει στις 18 Νοεμβρίου. Η Μόσχα έχει μάλιστα καταρτίσει και σχέδιο Συντάγματος, το οποίο προνοεί και για αυτονομία των κουρδικών περιοχών, εξέλιξη που φέρνει βαρύ πονοκέφαλο κυρίως στην Αγκυρα, η οποία επιδιώκει να κόψει τον «κουρδικό διάδρομο» προς τη Μεσόγειο μέσω μιας δεύτερης επέμβασής της στο Ιντλίμπ (που έχει λάβει το «νεύμα» της Ρωσίας), αλλά δευτερευόντως και στην Τεχεράνη. Είναι σαφές ότι η Μόσχα προσβλέπει όχι μόνο στην τόνωση του γεωπολιτικού της προφίλ, αλλά και στα συμβόλαια ανοικοδόμησης μιας κατεστραμμένης Συρίας (το ΔΝΤ ανεβάζει το κόστος σε 200 δισ δολάρια), καθώς και στην «επίβλεψη» των ενεργειακών οδών. Δεν μοιάζει όμως διατεθειμένη, εξηγεί διπλωματική πηγή, να παγιδευθεί στη Συρία κατά το παράδειγμα του Αφγανιστάν τη δεκαετία του 1980.

Ο άγνωστος παράγοντας της συριακής εξίσωσης είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες. Ισραηλινοί αξιωματούχοι κρίνουν θετικά την απόφαση του Ντόναλντ Τραμπ να μην επικυρώσει τη συμφωνία για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν, αλλά παράλληλα δεν μπορούν με σαφήνεια να διαγνώσουν τα επόμενα βήματα της αμερικανικής στρατηγικής στην περιοχή. Η εμπλοκή τους είναι περιορισμένη και πλέον είναι σαφές ότι δεν αισθάνονται άβολα με την παραμονή, έστω για ένα μεταβατικό διάστημα, του Ασαντ στην εξουσία.

Το Τελ Αβίβ (και συντηρητικά αραβικά κράτη, όπως η Αίγυπτος, η Σαουδική Αραβία ή τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα) θα επιθυμούσε την επαναφορά ενός σκληρού καταλόγου κυρώσεων εναντίον της Τεχεράνης, καθώς διακατέχεται από μεγάλη ανησυχία για το ιρανικό πυραυλικό πρόγραμμα. Οπως επισημαίνουν ενημερωμένες πηγές, «η Τεχεράνη παρακολουθεί με μεγάλη προσοχή τι θα πράξει η Ουάσιγκτον σε σχέση με το πυρηνικό πρόγραμμα της Βόρειας Κορέας». Οι ίδιες πηγές εκτιμούν ότι οι Αμερικανοί, τόσο επί προεδρίας Ομπάμα όσο και επί προεδρίας Τραμπ, βλέπουν τις εξελίξεις στην περιοχή υπό μια οπτική αντιτρομοκρατική, όπερ σημαίνει εξόντωση του Ισλαμικού Κράτους.

Ανώτεροι αξιωματούχοι στο τρίγωνο Αθήνα – Λευκωσία – Τελ Αβίβ παραδέχονται ότι ο χρόνος έχει αρχίσει να μετράει αντίστροφα και κάποια στιγμή θα πρέπει να ληφθούν αποφάσεις, ιδιαίτερα από την ισραηλινή πλευρά. Αλλωστε, η εσωτερική ζήτηση στο Ισραήλ «έχει χτυπήσει ταβάνι», ευρισκόμενη σήμερα στο ύψος των 10 δισ. κυβικών μέτρων και δύσκολα θα ξεπεράσει τα 12-13 δισ. κυβικά μέτρα. Το Τελ Αβίβ μοιάζει διατεθειμένο να εξαντλήσει όλα τα χρονικά περιθώρια που έχει στη διάθεσή του προτού λάβει μια οριστική απόφαση, καθώς αυτή δεν θα ληφθεί με αποκλειστικά οικονομικούς/εμπορικούς όρους, αλλά και με γεωπολιτικούς. Με δεδομένη την κατάρρευση της στρατηγικής εμπιστοσύνης με την Αγκυρα, το Τελ Αβίβ εμφανίζεται σήμερα πιο θερμό απέναντι στην επιλογή του East Med.

Υπάρχει όμως μια σειρά παραμέτρων που δεν μπορούν να αγνοηθούν και θα μπορούσαν να γείρουν την πλάστιγγα σε άλλες επιλογές, όπως, π.χ., ακόμα και η κατασκευή τερματικών σταθμών υγροποιημένου αερίου σε ισραηλινό έδαφος.

Η ευόδωση του East Med, ενός έργου που αναμφίβολα θα αναβαθμίσει σημαντικά τη γεωπολιτική θέση της Ελλάδας, απαιτεί την άμεση εμπλοκή της ΕΕ. Οπως σημειώνει χαρακτηριστικά αξιωματούχος από χώρα της περιοχής, «αν οι Ευρωπαίοι θέλουν τον αγωγό αυτόν, θα πρέπει να τον πληρώσουν». Το κόστος του είναι υψηλότατο (υπολογίζεται σε περίπου 6 δισ. ευρώ) και, παρά το γεγονός ότι πρόκειται για «οραματικό» έργο, η συνεισφορά του στην ευρωπαϊκή κατανάλωση δεν θα είναι τέτοια ώστε να ανατρέψει εύκολα τη «ρωσική κυριαρχία».

Δεύτερο στοιχείο που πρέπει να ληφθεί υπόψη είναι ότι η Ιταλία αναδεικνύεται κομβικός παίκτης αν ο East Med προχωρήσει. Αυτό συμβαίνει για δύο λόγους: Ο πρώτος είναι ότι χωρίς την Ιταλία ο αγωγός αυτός δεν μπορεί να προσεγγίσει τις αγορές της Κεντρικής Ευρώπης. Ο δεύτερος, εξίσου σημαντικός, λόγος είναι ότι ο ιταλικός ενεργειακός κολοσσός Eni έχει αναδειχθεί ο σημαντικότερος παίκτης στην Ανατολική Μεσόγειο στην έρευνα και εκμετάλλευση υδρογονανθράκων, με έμφαση στην ανακάλυψη του γιγαντιαίου κοιτάσματος φυσικού αερίου Zohr (το οποίο αναμένεται να τροφοδοτήσει αποκλειστικά τη «διψασμένη» αιγυπτιακή αγορά), αλλά και παρουσία τόσο στην Κύπρο όσο και, μελλοντικά, στον Λίβανο.

Το τρίτο και πιο σύνθετο στοιχείο αφορά την Τουρκία. Η αίσθηση που αποκομίζει κανείς μιλώντας με ισραηλινούς αξιωματούχους για τις ενεργειακές εξελίξεις στην Ανατολική Μεσόγειο είναι ότι η Αγκυρα είναι «ο ελέφαντας στο δωμάτιο». Μπορεί οι δεσμοί εμπιστοσύνης να έχουν διαρραγεί, αλλά η Τουρκία παραμένει μια χώρα με υψηλή δυνατότητα παρέμβασης στις περιφερειακές εξελίξεις και οι Ισραηλινοί δεν θα ήθελαν να τη δυσαρεστήσουν ή να την απομονώσουν πλήρως. Εξαιτίας μάλιστα της συμφέρουσας επιλογής κατασκευής ενός υποθαλάσσιου αγωγού από τα ισραηλινά κοιτάσματα προς την Τουρκία, ενημερωμένες πηγές σημείωναν ότι καλό θα ήταν να υπάρξει κάποιου είδους συνεννόηση τόσο με την Αγκυρα όσο και (ενδεχομένως) με την τουρκοκυπριακή πλευρά.

Σε αυτό το πλαίσιο πάντως, δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητη η σκέψη της Κυπριακής Δημοκρατίας (την οποία αποκάλυψε ο «Φιλελεύθερος») να καταθέσει στην αρμόδια Διεύθυνση Ωκεανικών Υποθέσεων των Ηνωμένων Εθνών συντεταγμένες για την Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ) βορείως του νησιού. Ο βασικός λόγος δεν είναι άλλος από τις εξαγγελίες της Αγκυρας για την έναρξη παράνομων γεωτρήσεων στις θαλάσσιες περιοχές βορείως του νησιού, καθώς φέρεται να έχει ήδη αγοράσει πλατφόρμα. Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο σε αυτή την πρωτοβουλία είναι ότι πέραν της κατάθεσης των συντεταγμένων η κυπριακή κυβέρνηση σκέπτεται να καλέσει την Τουρκία στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων για οριοθέτηση. Απομένει βέβαια να διαφανεί αν η Τουρκία είναι διατεθειμένη να στείλει πλατφόρμα και στο Οικόπεδο 6 της κυπριακής ΑΟΖ, το οποίο η Αγκυρα θεωρεί ότι εισέρχεται στη δική της θαλάσσια ζώνη.

Ολες αυτές οι κινήσεις εκτυλίσσονται υπό το άγρυπνο μάτι της Μόσχας. Αν και δεν έχει προβεί σε κάποια δραματική πρωτοβουλία, η Ρωσία του Βλαντίμιρ Πούτιν αναδεικνύεται σημαντικός παίκτης στην Ανατολική Μεσόγειο. Μια σειρά από κινήσεις αποδεικνύουν αυτή τη διαπίστωση. Ο ενεργειακός κολοσσός Rosneft κινείται προς την απόκτηση από την ιταλική Eni μεριδίου 30% στο γιγαντιαίο κοίτασμα Zohr στην Αίγυπτο, ενώ η Gazprom υπέγραψε μνημόνιο κατανόησης με την ισραηλινή Delek για τη χρησιμοποίηση φυσικού αερίου σε αυτοκίνητα .Παράλληλα, η ρωσική Novatek κέρδισε σε πρώτη φάση, συμμετέχοντας σε κοινοπραξία με τη γαλλική Total και την ιταλική Eni, τους διαγωνισμούς για έρευνα και εκμετάλλευση σε δύο οικόπεδα εντός της ΑΟΖ του Λιβάνου. Σημειώνεται ότι ένα από τα δύο οικόπεδα (το υπ’ αριθμόν 9) περιλαμβάνει ένα κομμάτι από τη θαλάσσια περιοχή που θεωρείται αμφισβητούμενη μεταξύ Ισραήλ και Λιβάνου. Οι νικητές των διαγωνισμών θα οριστικοποιηθούν προσεχώς. Αν στα προαναφερθέντα προστεθεί η στρατηγική παρουσία της Ρωσίας, ιδιαίτερα λόγω του λιμανιού της Λαττάκειας, γίνεται αντιληπτό ότι μελλοντικά οι ρωσικές θέσεις θα πρέπει να ληφθούν υπόψη στις οριστικές αποφάσεις για τις εξαγωγικές οδούς.

Μέσα σε αυτό το περίπλοκο σκηνικό, η ελληνική εταιρεία Energean αναδεικνύεται, τηρώντας χαμηλό προφίλ, ένας νέος παίκτης στην Ανατολική Μεσόγειο. Η Energean Israel, θυγατρική της Energean, έλαβε τον Δεκέμβριο του 2016 έγκριση για την απόκτηση του 100% δύο υπεράκτιων κοιτασμάτων φυσικού αερίου εντός της ισραηλινής ΑΟΖ, συγκεκριμένα των Karish και Tanin.

Δυνητικά τα δύο κοιτάσματα διαθέτουν περίπου 68 δισ. κυβικά μέτρα αερίου, καθώς και 33 εκατ. βαρέλια ρευστών υδρογονανθράκων. Υπολογίζεται ότι η εταιρεία θα αρχίσει να παράγει αέριο, με προορισμό την ισραηλινή αγορά, το 2020, σε μια επένδυση που προσεγγίζει το 1,5 δισ. δολάρια. Μόλις την περασμένη Δευτέρα, 30 Οκτωβρίου, η Energean Israel υπέγραψε τρία νέα οριστικά συμβόλαια πώλησης φυσικού αερίου στο Ισραήλ.

Η επένδυση της Energean έχει μια ενδιαφέρουσα γεωπολιτική παράμετρο. Η εταιρεία έχει σχεδιάσει την ανάπτυξη των δύο κοιτασμάτων μέσω της εγκατάστασης ενός πλωτού σταθμού παραγωγής και αποθήκευσης. Η εγκατάσταση αυτή προβλέπεται να γίνει σε απόσταση περίπου 90 χιλιομέτρων από τις ισραηλινές ακτές και θα συνδεθεί με αγωγό. Το σύστημα αυτό θα μπορούσε να λειτουργήσει ως ένα είδος «πλωτού κόμβου» στην «καρδιά» της Ανατολικής Μεσογείου και να συγκεντρώσει την παραγωγή μικρότερων κοιτασμάτων, με δεδομένη και την παρουσία εκεί πολλών μεγάλων εταιρειών υδρογονανθράκων.