Τσάινα Μίεβιλ: «Για μια σύντομη στιγμή, η Ρωσική Επανάσταση ήταν το μεγαλύτερο γεγονός του 20ού αιώνα»

Για οποιαδήποτε άλλη περίπτωση, τρία βραβεία Αρθουρ Κλαρκ, δύο βραβεία Βρετανικής Φαντασίας, ένα Locus, ένα Hugo και διάφορα άλλα μικρότερης εμβέλειας θα σήμαιναν ότι ο κάτοχός τους είναι μια εκλεκτή προσωπικότητα στον χώρο της επιστημονικής φαντασίας. Για τον 45χρονο Βρετανό Τσάινα Μίεβιλ, όμως, κάτι τέτοιο θα ήταν υπερβολικά μονότονο. Κατ’ αρχάς, το έργο του δύσκολα κατατάσσεται σε μία και μοναδική κατηγορία, εξού και ο ίδιος προτιμά τον πιο ευέλικτο όρο «λογοτεχνία του παράξενου». Επιπλέον, έχει δοκιμάσει το χέρι του για δύο χρόνια στη συγγραφή μιας διόλου αμελητέας σειράς κόμικς («Dial H»), είναι κάτοχος διδακτορικού στις Διεθνείς Σχέσεις από τη London School of Economics και έχει συγγράψει μια μαρξιστική θεώρηση του διεθνούς δικαίου. Σοσιαλιστής και ακτιβιστής της Αριστεράς, ο Μίεβιλ φέρει φέτος τη διάκριση να είναι πιθανότατα ο μόνος λογοτέχνης ο οποίος παρεισέφρησε στη συντεχνία των ιστορικών που επιδόθηκαν στον αναστοχασμό της Ρωσικής Επανάστασης στα 100 χρόνια από την έκρηξή της. Ο «Οκτώβρης» του εκδόθηκε μόλις στα ελληνικά από τις εκδόσεις Μεταίχμιο και έρχεται με το βάρος πολλαπλών επαίνων από τη Βρετανία. Αυτό ενδεχομένως να οφείλεται στο ότι ο Μίεβιλ ως σχοινοβάτης της αφήγησης κατάφερε να κρατήσει τη δύσκολη ισορροπία μεταξύ έκδηλης συμπάθειας προς τους Μπολσεβίκους και δίκαιης μεταχείρισης των αντιπάλων τους. Οπωσδήποτε όμως οφείλεται στη λογοτεχνική του ικανότητα η οποία φώτισε ελάσσονα πρόσωπα, ανέδειξε αναπάντεχες γωνίες και προίκισε το βιβλίο με την έμφυτη εκείνη ζωντάνια που συχνά λείπει και από τις πιο επιτυχείς ακαδημαϊκές ιστορίες.

«Ναι, σκοπός του βιβλίου είναι βέβαια να συλλάβει κάτι που απεικονίστηκε ως μια πολύ σημαντική στιγμή διάτρησης της Ιστορίας, αλλά, όπως παρατηρήσατε κι εσείς, αν και ο τίτλος του βιβλίου είναι «Οκτώβρης», καλύπτει σχεδόν ένα ολόκληρο έτος και αυτό δεν είναι σύμπτωση».

«Οπωσδήποτε γι’ αυτό το ζήτημα υφίστανται τεράστιες διενέξεις, δυνητικά καρποφόρες μάλιστα διενέξεις που διαρκούν ως σήμερα. Ο Φεβρουάριος του 1917 είναι ζωτικής σημασίας για μένα, αν μη τι άλλο γιατί τους επόμενους μήνες ακολούθησε ένα είδος αναβλητικότητας που συνδέεται ευθέως με την έκρηξη του Οκτωβρίου. Υπό αυτή την έννοια η Φεβρουαριανή Επανάσταση δεν ανέτρεψε μόνο μια απόλυτη μοναρχία εκατοντάδων ετών, εισήγαγε επίσης τη νομιμοποίηση των αιτημάτων για αξιοπρέπεια. Ζήτημα το οποίο θεωρώ ζωτικής σημασίας, γιατί ως τότε επικρατούσε ένα σύστημα που δεν αναγνώριζε καν το δικαίωμα στην αξιοπρέπεια. Ενώ ο Φεβρουάριος επιβεβαιώνει όχι μόνο το δικαίωμα στην αξιοπρέπεια, αλλά το δικαίωμα να τη ζητά κανείς. Με τις καταστροφές που ακολούθησαν ωστόσο, για πολλούς –όχι για όλους, αλλά για πολλούς –ο Οκτώβριος φαίνεται σαν ένα μεγάλο αποκορύφωμα του Φεβρουαρίου εξαιτίας της αποτυχίας του. Ως έναν βαθμό, όπως το διατυπώσατε στην προηγούμενη ερώτησή σας, έχουμε να κάνουμε με μια κοινή, μακρά επαναστατική διαδικασία που διακρίνεται από δύο στιγμές διάτρησης στενά συσχετιζόμενες μεταξύ τους».

«Εχετε δίκιο. Η δική μου διατύπωση ήταν ότι πρόκειται για μια «κλίνη του Προκρούστη» για μεγάλο μέρος της Αριστεράς –και πρέπει εδώ να σημειώσω πως σε αυτό το μέρος συμπεριλαμβάνω σπουδαίους και αφοσιωμένους ακτιβιστές. Και δεν θέλω να φανώ εδώ αγενής απέναντι σε πολλούς στοχαστές, συγγραφείς και ριζοσπάστες για τους οποίους τρέφω μεγάλο σεβασμό, αλλά αυτό που έκαναν ήταν να ανοίξουν τα εγχειρίδιά τους και να προσπαθήσουν να προσαρμόσουν την πραγματικότητα σε αυτά. Οι πιο επιτυχημένοι επαναστάτες, αυτοί μάλιστα που παρουσίασαν τελικά ενδιαφέρουσες και πλούσιες θεωρίες, ήταν εκείνοι που αποφάσισαν να γράψουν νέες θεωρίες με βάση την πραγματικότητα, κυριολεκτικά καινούργιες σελίδες, όπως έκαναν ο Τρότσκι, ο Λένιν και άλλοι».

«Ναι».

«Εξαρτάται βέβαια από το αν εννοείτε ότι η γραμμή συνδέει τον Λένιν με τον Στάλιν ή τους διαχωρίζει».

«Είναι ένα από τα καθοριστικότερα ερωτήματα, όχι, θα έλεγα ότι είναι το καθοριστικότερο ερώτημα για τη Ρωσική Επανάσταση. Είμαι πολύ κοντά, νομίζω, στη θέση του Βίκτορ Σερζ. Δεν είναι πειστική η θέση των δεξιών ή των ελευθεριακών αριστερών ή των σταλινικών που ισχυρίζονται ότι, είτε πιστεύετε ότι αυτό ήταν καταστροφικό είτε ανήκετε σε εκείνους τους εκκεντρικούς που το βρίσκουν θετικό, ο Στάλιν ήταν ο πραγματικός διάδοχος του Λένιν. Υπάρχουν βέβαια και εκείνοι που ισχυρίζονται ότι δεν υφίσταται καμία διασύνδεση μεταξύ τους. Νομίζω ότι τα πράγματα είναι πιο πολύπλοκα. Για μένα, δεν μπορεί να υπάρχει καμία αμφιβολία ότι το σταλινικό καθεστώς αποτέλεσε προδοσία της Επανάστασης. Από αυτή την άποψη, ναι, μιλάμε για μια ξεκάθαρη διαχωριστική γραμμή –και ο Στάλιν είναι η αντεπανάσταση. Από την άλλη πλευρά, λαμβάνω πολύ σοβαρά υπόψη τις επικρίσεις του Βίκτορ Σερζ, ο οποίος βρέθηκε τα χρόνια εκείνα στη Ρωσία και ήταν και Μπολσεβίκος ο ίδιος. Εκείνος λοιπόν έκανε λόγο για τα σπέρματα διαφορετικών πολιτικών κινημάτων και συστημάτων που από νωρίς εμφανίστηκαν εντός της Επανάστασης και των Μπολσεβίκων. Και το κρίσιμο ερώτημα που θέτει, και έχει δίκιο σε αυτό, είναι ποιες προϋποθέσεις και δυναμικές οδήγησαν στο να πραγματοποιηθούν κάποια από αυτά και όχι άλλα. Ενώ λοιπόν, όπως είπα, πιστεύω ακράδαντα ότι ο Στάλιν δεν ήταν ο αναπόφευκτος διάδοχος του Λένιν και ότι ο σταλινισμός αποτελεί προδοσία και αντεπανάσταση, αυτό δεν σημαίνει πως όσοι εμπνέονται από την Επανάσταση δεν πρέπει να εξετάσουν την εσωτερική δυναμική της και να αναρωτηθούν για το κατά πόσο υπήρξαν συνέχειες που μπορούσαν και έπρεπε να αποφευχθούν».

Στη «Μικρή Ιστορία της Ρωσικής Επανάστασης» που γράφτηκε το 1979 ο Ε.Χ. Καρ αρχίζει το κείμενό του με την πρόταση «Η Ρωσική Επανάσταση του 1917, αναμφισβήτητη τομή στην Ιστορία, ίσως αξιολογηθεί από τους ιστορικούς του μέλλοντος ως το μέγιστο γεγονός του 20ού αιώνα». Σήμερα, οι ιστορικοί του μέλλοντος του Καρ, οι ιστορικοί του δικού μας παρόντος, τείνουν να θεωρήσουν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο το γεγονός που προκάλεσε τη Ρωσική Επανάσταση.

«Εξαρτάται από τα μεγέθη στα οποία αναφερόμαστε, αν δηλαδή μιλάμε για ένα μεγάλο ή για ένα ανεπανάληπτο γεγονός. Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν το καθοριστικό τραυματικό σημείο, η καθοριστική καταστροφή του 20ού αιώνα. Ενα ανεπανάληπτο γεγονός, το οποίο όμως υπήρξε μια καταστροφή. Οσον αφορά την Επανάσταση, τώρα, θα έλεγα ότι παρά το ότι απέτυχε τελικά, από την άποψη τουλάχιστον των δυνατοτήτων και της ελπίδας που εξέπεμψε, για μια σύντομη στιγμή υπήρξε το σημαντικότερο γεγονός του 20ού αιώνα».

«Υπήρξε πράγματι αυτό το φαινόμενο μιας ουτοπικής ακτίνας φωτός που έκανε πολλούς να σταθούν απέναντί της με πολύ περισσότερη επιείκεια απ’ ό,τι θα έπρεπε. Ωστόσο, οι εξελίξεις της εποχής του σταλινισμού έδειξαν οπωσδήποτε ότι αν είχε κάτι ανάγκη η έννοια της Επανάστασης, αυτό ήταν πιστοί σύντροφοι, ναι, οι οποίοι όμως θα ήταν ταυτόχρονα και άτομα με κριτική ικανότητα. Είναι ενδιαφέρον ότι όπως λέτε πλήθη επισκέπτονται τη Σοβιετική Ενωση και είναι διατεθειμένα να παραβλέψουν τις αποτυχίες της εν ονόματι της μελλοντικής ιδεώδους κοινωνίας. Και μάλιστα δεν είναι όλοι συνοδοιπόροι του κομμουνιστικού καθεστώτος, ανάμεσά τους βρίσκει κανείς και οπαδούς της Φαβιανής Εταιρείας ή σοσιαλιστές. Στο εσωτερικό της αντισταλινικής Αριστεράς τίθεται ένα μείζον ερώτημα: πότε καθίσταται αναπόφευκτη η τροπή της Επανάστασης που απολήγει στη νίκη του σταλινισμού; Εδώ θα ακούσετε διάφορες χρονολογίες: το 1918, το 1923 και ούτω καθεξής, ανάλογα με τα γεγονότα που κρίνει ο καθένας καθοριστικά. Για μένα το κρίσιμο χρονικό σημείο είναι το 1924, όταν ο Στάλιν διακηρύσσει το δόγμα του «σοσιαλισμού σε μια χώρα». Επειτα από αυτό δεν υπάρχει γυρισμός».

«Αν με ρωτούσατε πριν από μερικούς μήνες, θα δυσκολευόμουν να σας απαντήσω. Ας κάνουμε αρχικά μια διάκριση μεταξύ ελπίδας και αισιοδοξίας, αποτελούν δύο διαφορετικά πράγματα που στηρίζονται σε διαφορετικές παραδοχές. Υπήρξαν στο πρόσφατο παρελθόν στιγμές έμπνευσης –η επιτυχία του ΣΥΡΙΖΑ στην Ελλάδα ήταν για μας μια τέτοια στιγμή, η στροφή μετά το «όχι» στο δημοψήφισμα απολύτως απογοητευτική. Ωστόσο, δεν είμαι από τους ανθρώπους που πιστεύουν ότι τα πράγματα δεν αλλάζουν, ότι δεν γίνεται τίποτα. Πηγή έμπνευσης για μένα υπήρξε η περίπτωση του Τζέρεμι Κόρμπιν και η σχετική επιτυχία με την οποία στέφθηκε. Κι αυτό γιατί εδώ και πολλά χρόνια ακούμε έναν λόγο περί πόλωσης στην πολιτική, αλλά πόλωση δεν είχαμε, είχαμε μια κυριαρχία της Δεξιάς. Σήμερα όμως βλέπουμε πράγματι στοιχεία μιας τέτοιας πόλωσης και αντισυστημικές εκφράσεις να κερδίζουν έδαφος. Είμαι 45 ετών και είναι αλήθεια ότι βλέπω πως από όλα αυτά τα χρόνια που έζησα σήμερα είναι η καλύτερη εποχή για να είναι κανείς φασίστας. Είναι όμως ταυτόχρονα και η καλύτερη εποχή για να είναι κανείς σοσιαλιστής».

«Καλή ερώτηση. Θα μπορούσε να πει κανείς κάτι εύκολο, ότι θα είναι μια επανάσταση του twitter ή κάτι αντίστοιχο. Στο μυαλό μου όμως δεν είχα μόνο την κυριολεκτική σημασία των σιδηροδρόμων. Η αλήθεια είναι ότι χρησιμοποίησα το τρένο περισσότερο ως μορφή πολιτικής μεταφοράς παρά ως μορφή τεχνολογίας. Επομένως, το ζήτημα έχει να κάνει περισσότερο με την πολιτική μεταφορά που ταιριάζει στην εκάστοτε εποχή. Νομίζω όμως ότι αυτό που θα κάνω είναι να προσπαθήσω να αποφύγω την ερώτησή σας. Θα το διατυπώσω ως εξής. Στην περίπτωση της Ρωσικής Επανάστασης σκεφτόμουν τη μεταφορά των λάθος γραμμών, των λάθος κατευθύνσεων και των ανυπάκουων τρένων. Ισως, επομένως, για το σήμερα μια αντίστοιχη ιδέα να είναι αυτή ενός αυτόνομου αυτοκινήτου, ενός αυτοκινήτου χωρίς οδηγό ή μια ιδέα από ένα προηγούμενο μυθιστόρημά μου, στο οποίο ένα GPS αρχίζει ξαφνικά να σκέφτεται. Πώς σας φαίνεται ο τρόπος που απέφυγα την ερώτηση;».