Πολλαπλή Σκλήρυνση: Χάπι «σβήνει» την ανάμνηση της νόσου

Από τα 16 της ένιωθε ότι κάτι δεν πήγαινε καλά: τα πρώτα συμπτώματα εμφανίστηκαν στα μάτια της. Δεν μπορούσε να επικεντρώσει το βλέμμα της, κυρίως στο αριστερό μάτι που σταμάτησε να βλέπει χρώματα και σταδιακώς βυθίστηκε στο σκοτάδι. Τα επεισόδια αυτά έρχονταν και παρέρχονταν, ώσπου τελικώς το 1992 σε ηλικία 23 ετών έγινε η διάγνωση για τη Μαρίν από την Αυστραλία: έπασχε από πολλαπλή σκλήρυνση, αυτή τη χρόνια, φλεγμονώδη νόσο του κεντρικού νευρικού συστήματος που αποτελεί την πιο κοινή, νευρολογική πάθηση η οποία προκαλεί αναπηρία στους νεαρούς ενηλίκους. Νοσοκόμα η ίδια και μητέρα δύο μικρών παιδιών, βρέθηκε με μια σοκαριστική διάγνωση στα χέρια και (χωρίς) έναν σύζυγο ο οποίος μόλις άκουσε τα νέα θεώρησε ότι το καλύτερο που είχε να κάνει ήταν να φτιάξει τη βαλίτσα του και να αποχωρήσει. Μικρή λεπτομέρεια, ήταν γιατρός. Και αν περιμένατε ότι θα είχε μεγαλύτερη ενσυναίσθηση λόγω επαγγέλματος εκείνος δήλωσε: «Καθημερινά αντιμετωπίζω τον ανθρώπινο πόνο, δεν μπορώ λοιπόν να τον έχω και μέσα στο σπίτι μου». Ετσι ξεκίνησε η Μαρίν τη διήγησή της όταν τη συναντήσαμε την προηγούμενη εβδομάδα σε κεντρικό ξενοδοχείο του Παρισιού, στο πλαίσιο του MSParis2017, του έβδομου κοινού συνεδρίου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τη Θεραπεία και την Ερευνα στην Πολλαπλή Σκλήρυνση (ECTRIMS) και της αντίστοιχης Αμερικανικής Επιτροπής για την Πολλαπλή Σκλήρυνση (ACTRIMS), το οποίο έλαβε χώρα από τις 25 ως τις 28 Οκτωβρίου στο Palais des congrès της γαλλικής πρωτεύουσας, με τη συμμετοχή περισσότερων από 10.000 συνέδρων από ολόκληρο τον κόσμο.

Ωστόσο πριν από 25 χρόνια, όταν έγινε η διάγνωση στη Μαρίν, απλώς δεν υπήρχε θεραπεία για τη νόσο. Ετσι, η ασθενής επέστρεψε στη ζωή της και σταδιακά έβλεπε το σώμα της να την προδίδει. Κόπωση, οπτική νευρίτιδα, απώλεια της αίσθησης στο αριστερό πόδι ως τον μηρό. Τελικώς περίπου 12 έτη μετά την αρχική διάγνωση έλαβε την πρώτη της θεραπεία στο πλαίσιο κλινικής δοκιμής. «Επρόκειτο για μια από του στόματος θεραπεία. Την έπαιρνα κάθε ημέρα επί δύο χρόνια αλλά έφθασα σε επίπεδα νεφρικής ανεπάρκειας και αποχώρησα από τη δοκιμή».

Χάπια στο ελάχιστο

Τότε εμφανίστηκε μια άλλη πειραματική θεραπεία, άκρως ελκυστική, αφού ουσιαστικώς ο ασθενής που τη λαμβάνει σχεδόν το… ξεχνά. Πώς γίνεται αυτό; Με λήψη μόλις 20 χαπιών ενός μορίου που ονομάζεται κλαδριβίνη η νόσος τίθεται υπό έλεγχο επί τέσσερα χρόνια (πιθανώς και παραπάνω, τουλάχιστον σε κάποιες περιπτώσεις)! Ουσιαστικά ο ασθενής λαμβάνει χάπι για πέντε συνεχόμενες ημέρες της πρώτης εβδομάδας του μήνα από την έναρξη της θεραπείας και άλλα πέντε την πρώτη εβδομάδα του δεύτερου μήνα από την έναρξή της. Εναν χρόνο αργότερα επαναλαμβάνεται ακριβώς το ίδιο σχήμα με τον ίδιο τρόπο. «Και μόνο η ιδέα ότι θα έπαιρνα ελάχιστα χάπια για ελάχιστες ημέρες τον χρόνο ήταν ανακουφιστική. Συχνά η πολλαπλή σκλήρυνση συνοδεύεται από γνωστικά προβλήματα και είναι δύσκολη η συμμόρφωση με μια θεραπεία που χρειάζεται να λαμβάνεται αδιάκοπα» μας είπε η Μαρίν.

Η θεραπεία όμως δεν αποδείχθηκε μόνο βολική αλλά και άκρως αποτελεσματική, σύμφωνα με τα λεγόμενα της ασθενούς. «Μέσα σε τρεις μήνες όλα τα συμπτώματά μου εξαφανίστηκαν. Ενιωθα τόσο καλά, έγινα τόσο παραγωγική που κατάφερα να πάρω ως και προαγωγή στη δουλειά μου. Είχα ενέργεια, ένιωθα για πρώτη φορά και πάλι φυσιολογική. Και όλα αυτά χωρίς καμία σοβαρή παρενέργεια». Η Μαρίν παρέμεινε απαλλαγμένη από κάθε σύμπτωμα της νόσου επί τέσσερα έτη, όσα καταδεικνύουν και οι μελέτες ως διάστημα κατά το οποίο η πολλαπλή σκλήρυνση τιθασεύεται χάρη στην κλαδριβίνη. Οταν τα συμπτώματα έκαναν ξανά την εμφάνισή τους, η κλινική δοκιμή είχε πλέον σταματήσει. Εκτοτε, όπως η ίδια μας ανέφερε, λαμβάνει μια άλλη από του στόματος θεραπεία, η οποία όμως της προκαλεί μεγάλη λεμφοπενία (με απλά λόγια, τα λεμφοκύτταρά της είναι συνεχώς σε πολύ χαμηλά επίπεδα, με αποτέλεσμα να είναι άκρως ευάλωτη σε λοιμώξεις) αναμένοντας την έγκριση στη χώρα της για εκείνη τη θεραπεία με τα… μεγάλα διαλείμματα που της είχε χαρίσει μια φυσιολογική ζωή. Αναμένοντας πάντως, δεν παραλείπει να δηλώσει ότι ίσως η διάγνωση για την πολλαπλή σκλήρυνση μετατράπηκε από αρχικό «εχθρό» σε σύμμαχο ζωής για εκείνη. «Μέσω της διάγνωσης ζυγίστηκαν άνθρωποι και καταστάσεις. Αν δεν μου είχε συμβεί αυτό, ίσως να μην είχα στο πλάι μου τον καταπληκτικό νυν σύζυγό μου».

Και ενώ η Μαρίν αναμένει την «επίσημη εμφάνιση» της κλαδριβίνης στη χώρα της, η θεραπεία αναμένεται στο σύντομο μέλλον να κάνει… μπαράζ «επίσημων εμφανίσεων» στην άλλη μεριά του πλανήτη και συγκεκριμένα στην Ευρώπη αφού στις 22 του περασμένου Αυγούστου έλαβε έγκριση κυκλοφορίας από τον αρμόδιο Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων (ΕΜΑ) για τη θεραπεία της υποτροπιάζουσας πολλαπλής σκλήρυνσης υψηλής ενεργότητας. Ηδη το φάρμακο (εμπορική ονομασία MAVENCLAD) κυκλοφορεί σε Βρετανία και Γερμανία και σταδιακά αναμένεται η κυκλοφορία του και στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας.

Εγχώριες αποδείξεις

Μέχρι στιγμής πάντως στη χώρα μας επαφή με την κλαδριβίνη είχαν λίγες δεκάδες ασθενείς που συμμετείχαν σε κλινικές δοκιμές. Μία εξ αυτών είναι η 57χρονη σήμερα Ελισάβετ Γκολφινοπούλου που μοιράστηκε μαζί μας τη δική της πορεία με την πολλαπλή σκλήρυνση, αλλά και με τη συγκεκριμένη θεραπεία, που όπως χαρακτηριστικά ανέφερε, «της ταίριαξε». «Διαγνώστηκα με πολλαπλή σκλήρυνση πριν από 20 χρόνια. Είχα εκδηλώσει συμπτώματα όπως αστάθεια, ζάλη, καθώς ένιωθα ότι τα μάτια μου δεν μπορούσαν να επικεντρώσουν καλά με αποτέλεσμα να βλέπω τα αντικείμενα πιο κοντά ή πιο μακριά από ό,τι ήταν στην πραγματικότητα και τελικώς αντί, για παράδειγμα, να πιάνω ένα ποτήρι, να το σπρώχνω. Επειτα από κάποιες πρώτες εξετάσεις σε οφθαλμίατρο και ωτορινολαρυγγολόγο με παρέπεμψαν σε νευρολόγο. Υποβλήθηκα σε μαγνητική τομογραφία και τελικώς έλαβα τη διάγνωση για την πολλαπλή σκλήρυνση».

Αρχικώς η κυρία Γκολφινοπούλου δεν έλαβε καμία θεραπεία. Ενώ όμως τα συμπτώματα της πολλαπλής σκλήρυνσης δεν επιδεινώνονταν, εμφάνισε άλλα σοβαρά συμπτώματα, κατάθλιψης. «Δεν κοιμόμουν, δεν έτρωγα, δεν είχα διάθεση για τίποτε. Με τον καιρό πάλεψα με τους δαίμονές μου και τους έθεσα υπό έλεγχο». Τα χρόνια περνούσαν και ενώ οι μαγνητικές της ασθενούς έδειχναν αύξηση των εστιών στον εγκέφαλο, ευτυχώς αυτό δεν μεταφραζόταν σε συμπτώματα. «Δεν έλαβα ποτέ ενέσιμη θεραπεία. Επί περίπου πέντε έτη όμως συμμετείχα στη δοκιμή του φαρμάκου που απαιτούσε λίγες μόνο ημέρες λήψης μέσα στο έτος. Το φάρμακο αυτό μού ταίριαξε. Μόνο τις πρώτες ημέρες λήψης την πρώτη φορά που το έλαβα ένιωθα μεγάλη κόπωση. Γενικώς η κατάστασή μου παρέμεινε σταθερή ενώ και απεικονιστικά φάνηκε ότι κάποιες εστίες της νόσου που είχαν εμφανιστεί στον αυχένα εξαφανίστηκαν. Βέβαια παρουσίασα λεμφοπενία, όπως γίνεται με τέτοιες θεραπείες και χρειαζόταν να προσέχω ώστε να μην εκτίθεμαι σε πολλούς κινδύνους. Μετά το τέλος της δοκιμής λαμβάνω πλέον άλλη θεραπεία σε μορφή χαπιού, σε καθημερινή όμως βάση. Ηταν σημαντικό πάντως για εμένα να μη χρειάζεται να παίρνω χάπι κάθε ημέρα». Σε κάθε περίπτωση, η κυρία Γκολφινοπούλου νιώθει τυχερή, δεδομένων των συνθηκών, καθώς επί δεκαετίες παραμένει σε καλή κατάσταση. «Εχω μάθει να συμβιώνω με την πολλαπλή σκλήρυνση. Γυμνάζομαι, κινούμαι καθημερινά, οδηγώ. Ζω…».

Φάρμακο με ιστορία

Ασθενείς λοιπόν εν αναμονή μιας «έξυπνης» θεραπείας που υπόσχεται μια πιο φυσιολογική στην καθημερινότητά της ζωή. Μιας θεραπείας για την οποία, πρέπει να σημειωθεί, χρειάστηκε αρκετή αναμονή καθώς «αναγεννήθηκε» ως άλλος φοίνικας από τις στάχτες της. Η κλαδριβίνη χρησιμοποιείται επί χρόνια για κάποιες μορφές λευχαιμίας. Οπως όμως συμβαίνει συχνά με τα φάρμακα, λόγω της κατασταλτικής δράσης της στα Τ και Β λεμφοκύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος, «μεταπήδησε» στο πεδίο της έρευνας ενάντια στην πολλαπλή σκλήρυνση, μια άλλη νόσο στην οποία κεντρικό ρόλο παίζουν τα κύτταρα αυτά, κάνοντας τον οργανισμό να στρέφεται εναντίον του ίδιου του εαυτού του και να οδηγεί σε απομυελίνωση των νευρικών κυττάρων του. Η παρασκευάστρια εταιρεία λοιπόν του φαρμάκου Merck είχε υποβάλει αίτηση για κυκλοφορία του ενάντια στην πολλαπλή σκλήρυνση στον ΕΜΑ και πριν από περίπου επτά χρόνια. Αίτηση η οποία όμως απορρίφθηκε, καθώς ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός έκρινε ότι δεν υπήρχαν επαρκή στοιχεία – τότε είχαν παρουσιαστεί αποτελέσματα μίας μόνο δοκιμής – ενώ υπήρχε και η υποψία για αύξηση περιπτώσεων καρκίνου στους ασθενείς που είχαν λάβει την πειραματική θεραπεία. Οι επικεφαλής όμως των μελετών της κλαδριβίνης, παρά την απόρριψη, επέμειναν, εντατικοποίησαν και συνέχισαν τις δοκιμές. Ετσι το 2016 η εταιρεία υπέβαλε ξανά αίτηση για έγκριση κυκλοφορίας τής από του στόματος θεραπείας στην Ευρώπη. Στα τέλη Αυγούστου την έλαβε, καθώς είχε πλέον στα χέρια της αποτελέσματα τεσσάρων δοκιμών ενώ και περαιτέρω αναλύσεις δεν απέδειξαν στατιστικώς σημαντική σχέση μεταξύ της θεραπείας και της εμφάνισης καρκίνου.

Τι έδειξαν οι μελέτες

Η ευρωπαϊκή έγκριση λοιπόν αφορά τα δισκία κλαδριβίνης 10mg για τη θεραπεία της υποτροπιάζουσας πολλαπλής σκλήρυνσης υψηλής ενεργότητας (RMS). Σύμφωνα με πλήθος ερευνητικών στοιχείων, η πρώτη αυτή βραχεία από του στόματος θεραπεία για την υποτροπιάζουσα πολλαπλή σκλήρυνση παρέχει αποτελεσματικότητα σε όλα τα βασικά σημεία μέτρησης της ενεργότητας της νόσου, συμπεριλαμβανομένων της εξέλιξης της αναπηρίας, του ρυθμού υποτροπών αλλά και της απεικόνισης στη μαγνητική τομογραφία.

Η άδεια κυκλοφορίας βασίστηκε σε δεδομένα που αφορούσαν περισσότερους από 1.900 ασθενείς οι οποίοι περιλαμβάνονταν στο πρόγραμμα κλινικών δοκιμών και παρακολουθήθηκαν επί 2 ως και 10 έτη σε ορισμένες περιπτώσεις. Ας αφήσουμε σε αυτό το σημείο τα στοιχεία να μιλήσουν: σε ασθενείς με υψηλή ενεργότητα της νόσου, οι αναλύσεις της διετούς μελέτης CLARITY φάσης ΙΙΙ απέδειξαν ότι τα δισκία κλαδριβίνης μείωσαν τον ρυθμό υποτροπών κατά 67% και τον κίνδυνο εξέλιξης της αναπηρίας κατά 82%, έναντι του εικονικού φαρμάκου. Παράλληλα, όπως αποδείχθηκε από τη μελέτη φάσης III CLARITY EXTENSION, δεν απαιτήθηκε περαιτέρω θεραπεία με κλαδριβίνη στα έτη 3 και 4. Οι πλέον σημαντικές κλινικά ανεπιθύμητες ενέργειες ήταν η λεμφοπενία και ο έρπης ζωστήρας (η συχνότητα εμφάνισης του έρπητα ζωστήρα ήταν της τάξεως του ενός περιστατικού ανά 50 ασθενείς που λάμβαναν το φάρμακο αλλά στην πλειονότητά τους οι λοιμώξεις ήταν ήπιες). Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι η θεραπεία αντενδείκνυται σε ορισμένες ομάδες, συμπεριλαμβανομένων των ανοσοκατεσταλμένων ασθενών και των εγκύων γυναικών.

Από περαιτέρω δεδομένα που παρουσιάστηκαν στο Παρίσι και αφορούσαν τη μελέτη CLARITY επιβεβαιώθηκε ότι η θεραπεία με κλαδριβίνη αυξάνει σημαντικά τα ποσοστά ασθενών χωρίς ένδειξη ενεργότητας της νόσου σε σύγκριση με τους ασθενείς που έχουν λάβει εικονικό φάρμακο (43,7% έναντι 9%). Επίσης στοιχεία σχετικά με την ασφάλεια της θεραπείας που ανακοινώθηκαν στο MSParis2017 και τα οποία αφορούσαν 8 έτη παρακολούθησης επιβεβαίωσαν ότι η συνολική επίπτωση καρκίνου σε ασθενείς που είχαν λάβει κλαδριβίνη δεν ήταν σημαντικά μεγαλύτερη σε σύγκριση με την ομάδα του εικονικού φαρμάκου ή με τη συχνότητα εμφάνισης στον γενικό πληθυσμό. Παράλληλα, η συχνότητα εμφάνισης κακοηθειών στην ομάδα του φαρμάκου παρέμενε σταθερή σε μάκρος χρόνου και δεν αυξανόταν σε αντίθεση με την ομάδα του εικονικού φαρμάκου. «Η κλαδριβίνη παρουσιάζει ένα θετικό προφίλ οφέλους – κινδύνου με βάση τις αναλύσεις ασφάλειας και αποτελεσματικότητας» ανέφερε στο συνέδριο ο καθηγητής Ολαφ Στούβε από το Τμήμα Νευρολογίας και Νευροθεραπευτικής του Ιατρικού Κέντρου Southwestern στο Πανεπιστήμιο του Τέξας στο Ντάλας.

Δράση ανασύστασης

Πώς όμως λειτουργεί αυτή η καινοτόμα, απλή για τον ασθενή – που όπως όλοι οι ασθενείς αναζητεί την απλότητα στην πολύπλοκη με τη νόσο ζωή του – θεραπεία; Οπως εξήγησε σε παρουσίασή του ο Γκάβιν Τζοβανόνι, καθηγητής Νευρολογίας στο Barts and The London School of Medicine and Dentistry του Πανεπιστημίου Queen Mary του Λονδίνου, ένας από τους πλέον ειδήμονες σχετικά με τη θεραπεία και κύριος ερευνητής της ενάντια στην πολλαπλή σκλήρυνση από το 2002 έως σήμερα, «η κλαδριβίνη είναι μια εκλεκτική θεραπεία ανοσολογικής ανασύστασης η οποία στοχεύει το αποκαλούμενο προσαρμοστικό ανοσοποιητικό σύστημα, τη δεύτερη γραμμή ανοσο-άμυνας στην οποία κεντρικό ρόλο παίζουν τα Τ και Β λεμφοκύτταρα. Τα λεμφοκύτταρα αυτά παίζουν κεντρικό ρόλο και στην πολλαπλή σκλήρυνση οδηγώντας σε μια μη φυσιολογική ανοσολογική απόκριση που οδηγεί σε επίθεση του οργανισμού στο περίβλημα μυελίνης των νευρικών κυττάρων». Η ουσία αυτή είναι ουσιαστικώς ένα «προ-φάρμακο» που δρα μόνο όταν εισέλθει εντός των κυττάρων, σημείωσε ο καθηγητής Τζοβανόνι. «Τα Τ και Β λεμφοκύτταρα διαθέτουν σε υψηλότερα επίπεδα την κινάση της δεοξυκυτιδίνης, ένα ένζυμο που ενεργοποιεί την κλαδριβίνη.

Η κλαδριβίνη εισέρχεται λοιπόν στα κύτταρα αυτά και τα οδηγεί σε απόπτωση, σε προγραμματισμένο κυτταρικό θάνατο, αφήνοντας όμως σε μεγάλο βαθμό ανέπαφα τα κύτταρα της εγγενούς ανοσίας – ουδετερόφιλα και μονοκύτταρα – που αποτελούν την πρώτη γραμμή άμυνας ενάντια στους ιογενείς και βακτηριακούς εχθρούς. Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό, καθώς έτσι ο ασθενής δεν είναι τόσο ευάλωτος ενάντια σε πιθανές λοιμώξεις». Ο καθηγητής επεσήμανε ότι τώρα μελετάται ο μηχανισμός που κρύβεται πίσω από την «ανασύσταση» του ανοσοποιητικού συστήματος, η οποία φαίνεται να επιτυγχάνεται με τη συγκεκριμένη θεραπεία. «Εκτίμησή μου είναι ότι το κύριο κλειδί στην παθογένεση της πολλαπλής σκλήρυνσης είναι τα Β κύτταρα συνεπικουρούμενα από τα Τ. Η κλαδριβίνη μειώνει κατά 70%-90% τα Β κύτταρα και κατά 60% περίπου τα Τ. Ως φαίνεται, όταν αρχίζει η αναγέννηση αυτών των κυττάρων έχουν συντελεστεί κάποιες ποιοτικές αλλαγές που μειώνουν την ενεργότητα της νόσου. Αυτό όμως κάποια στιγμή σταματά – μένει να δούμε ποια ακριβώς είναι αυτή η στιγμή – και έτσι απαιτείται επανάληψη της θεραπείας. Οι μακροπρόθεσμες μελέτες συνεχίζονται και θα φωτίσουν πολλές πτυχές της διαδικασίας».

«Πράσινο φως» για τη μητρότητα

Μιλώντας στο «Βήμα» στο Παρίσι ο καθηγητής Τζοβανόνι τόνισε ότι «είναι σημαντικό το γεγονός ότι οι ασθενείς με αυτή τη θεραπεία ξεχνούν τι σημαίνει η καθημερινή λήψη φαρμάκων. Είναι επίσης σημαντικό ότι δεν χρειάζεται να υποβάλλονται σε μηνιαία βάση σε αιματολογική εξέταση, όπως γίνεται με άλλες θεραπείες για την πολλαπλή σκλήρυνση. Αρα έχουμε χαλαρότερη παρακολούθηση, γεγονός άκρως θετικό τόσο για τον ασθενή όσο και για τα συστήματα υγείας». Ενα άλλο σημαντικό πλεονέκτημα της κλαδριβίνης – με δεδομένο ότι η πολλαπλή σκλήρυνση είναι κατά κύριο λόγο γένους… θηλυκού και μάλιστα σε άκρως παραγωγικές ηλικίες – είναι ότι επιτρέπει στη γυναίκα να μείνει έγκυος, ανέφερε ο δρ Τζοβανόνι. «Εξι μήνες μετά τη θεραπεία η γυναίκα μπορεί να μείνει έγκυος. Παρότι συστήνουμε βέβαια όσο διαρκεί η θεραπεία να μην υπάρξει εγκυμοσύνη, στο πλαίσιο των μελετών μας προέκυψαν 44 εγκυμοσύνες σε συντρόφους ασθενών που λάμβαναν το φάρμακο και δεν παρουσιάστηκε κανένα πρόβλημα συγγενούς ανωμαλίας στα παιδιά που ήλθαν στον κόσμο».

Κομβικής σημασίας, κατά τον καθηγητή, είναι και το γεγονός ότι σε κάποιους ασθενείς η «ασπίδα προστασίας» που υψώνει η κλαδριβίνη ενάντια στην πολλαπλή σκλήρυνση μπορεί να έχει διάρκεια μεγαλύτερη των δύο ετών μετά τον τελευταίο κύκλο λήψης. «Ισως καταφέρουμε κάποτε να μιλούμε για μια θεραπεία που με ελάχιστα δισκία, λίγη παρακολούθηση και πολύ μεγάλα ποσοστά ανοχής – μόλις το 3% των ασθενών εμφανίζει πρόβλημα συμμόρφωσης – προσφέρει μακροχρόνια ύφεση. Ηδη κάποιοι ασθενείς έχουν ξεπεράσει τα έξι χρόνια ύφεσης. Αυτό όμως μένει να αποδειχθεί στο μέλλον από μακροχρόνιες μελέτες».

Υπόσχεση λοιπόν για μια πιο «φωτεινή» ζωή σε πολλούς ασθενείς με πολλαπλή σκλήρυνση, η οποία σήμερα σκοτεινιάζει την καθημερινότητά τους, κατευθείαν από την Πόλη του Φωτός. Με απώτερο στόχο να αποφύγουν το «au revoir» («εις το επανιδείν» εις την ελληνική) με τα συμπτώματά τους για όσο περισσότερο χρόνο γίνεται.

Το «βιογραφικό» της νόσου

Η πολλαπλή σκλήρυνση (γνωστή και ως σκλήρυνση κατά πλάκας ή διάχυτη εγκεφαλομυελίτιδα) είναι μια φλεγμονώδης νόσος στην οποία το προστατευτικό μονωτικό περίβλημα των νευρικών κυττάρων στον εγκέφαλο και στον νωτιαίο μυελό καταστρέφεται με αποτέλεσμα να διαταράσσεται η επικοινωνία μεταξύ των κυττάρων και τελικώς να εκδηλώνονται συμπτώματα τόσο σωματικά όσο και γνωστικά αλλά και ψυχικά. Ο όρος πολλαπλή σκλήρυνση προκύπτει από τις πλάκες ή βλάβες (sclerae) κυρίως στη λευκή ουσία του εγκεφάλου καθώς και στη σπονδυλική στήλη. Η νόσος περιγράφηκε αρχικώς το 1868 από τον Ζαν-Μαρτέν Σαρκό, γάλλο νευρολόγο και καθηγητή Ανατομικής Παθολογίας που θεωρείται θεμελιωτής της σύγχρονης Νευρολογίας. Το φάσμα των νευρολογικών συμπτωμάτων της νόσου είναι ευρύ και εξαρτάται από τη θέση των βλαβών στο νευρικό σύστημα. Περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων μυϊκή αδυναμία, δυσκολία στην κίνηση, δυσκολία στον συντονισμό και στην ισορροπία, προβλήματα στην ομιλία ή στην κατάποση, προβλήματα όρασης (όπως οπτική νευρίτιδα ή διπλωπία), αίσθημα κόπωσης, αίσθημα ηλεκτρισμού που διατρέχει την πλάτη, γνωστικά προβλήματα αλλά και κατάθλιψη.

Βραβεύοντας την καινοτομία

Εχοντας πίσω της ένα πολύ μακρό παρελθόν – η Merck είναι η παλαιότερη φαρμακοβιομηχανία παγκοσμίως με περίπου 350 χρόνια ζωής, αφού ιδρύθηκε το 1668 – και με το βλέμμα στο πολλά υποσχόμενο μέλλον, η εταιρεία βράβευσε στη διάρκεια του MSParis τρεις καινοτόμες έρευνες στο πεδίο της πολλαπλής σκλήρυνσης. Ηταν η πέμπτη χρονιά που χορηγήθηκαν αυτά τα βραβεία (Grant for Multiple Sclerosis Innovation – GMSI), τα οποία συνοδεύθηκαν συνολικά από το χρηματικό ποσό του 1 εκατ. ευρώ. Υποβλήθηκαν 77 προτάσεις από 25 χώρες για τα εφετινά βραβεία. Τελικώς τρεις ερευνητικές ομάδες από τον Καναδά, την Πορτογαλία και τις ΗΠΑ επιλέχθηκαν να μοιραστούν το «έπαθλο».

Οι καθηγήτριες Κατρίν Λαροσέλ και Νατάλια Αρμπουρ από το Τμήμα Νευροεπιστημών του Πανεπιστημίου του Μόντρεαλ στον Καναδά βραβεύθηκαν για τη μελέτη τους σχετικά με τη γήρανση του ανοσοποιητικού συστήματος και την αλληλεπίδρασή του με το Κεντρικό Νευρικό Σύστημα. Η στρατηγική τους συνίσταται στο να εντοπίζουν μόρια και μηχανισμούς που εμφανίζουν αλλαγές στους ασθενείς με τη νόσο. Στη συνέχεια τα μόρια και οι μηχανισμοί που εντοπίζονται μελετώνται ενδελεχώς σε ανθρώπινες κυτταρικές καλλιέργειες αλλά και σε μοντέλα ζώων με στόχο να αναπτυχθούν in vivo μέθοδοι «επιδιόρθωσης» των… λαθών που θα μπορούσαν να μετατραπούν σε θεραπευτικούς παράγοντες.

Η καθηγήτρια Αντελαΐντε Φερνάντες από τη Φαρμακευτική Σχολή του Πανεπιστημίου της Λισαβόνας στην Πορτογαλία, επίσης βραβευθείσα εφέτος, επικεντρώνεται στον ρόλο της φλεγμονής στις απομυελινωτικές διαταραχές όπως η πολλαπλή σκλήρυνση. Συγκεκριμένα διερευνά πώς η ανοσολογική απόκριση του οργανισμού μπορεί να τροποποιήσει την παραγωγή ολιγοδενδροκυττάρων και τελικώς την παθογένεση της νόσου αλλά και την ψυχοπαθολογία των ασθενών. Μεταξύ άλλων αναζητεί κοινά μοριακά μονοπάτια μεταξύ της πολλαπλής σκλήρυνσης και ψυχικών νόσων όπως η κατάθλιψη.

Ο καθηγητής Ντάριν Οκούντα του Τμήματος Νευρολογίας και Νευροθεραπευτικής του Ιατρικού Κέντρου Southwestern του Πανεπιστημίου του Τέξας καινοτομεί σε… τρεις διαστάσεις, σε ό,τι αφορά την καλύτερη διάγνωση της πολλαπλής σκλήρυνσης. Η λογική πίσω από την έρευνά του βασίζεται στο ότι οι βλάβες που προκαλεί η πολλαπλή σκλήρυνση στον εγκέφαλο δεν αποτυπώνονται σωστά σε δύο διαστάσεις και έτσι απαιτείται η τρισδιάστατη αποτύπωσή τους για την αποφυγή λανθασμένων διαγνώσεων. Απώτερος στόχος του καθηγητή και της ομάδας του είναι στο μέλλον τα αποτελέσματα των 3D απεικονίσεων να «διαβάζονται» από μηχανές για αλάνθαστα αποτελέσματα.

Απάνθισμα μελετών

Η προοδευτική πολλαπλή σκλήρυνση που αποτελεί και τον μεγάλο «πονοκέφαλο» για τους ειδικούς φαίνεται μέσα από υποσχόμενες μελέτες ότι μπορεί να… βρει τον μάστορά της. Σε μελέτη φάσης ΙΙΙ το εξανθρωπισμένο μονοκλωνικό αντίσωμα οcrelizumab φάνηκε να μειώνει την εξέλιξη της έκπτωσης των λειτουργιών στη δευτερογενή προοδευτική σκλήρυνση. Μια άλλη θεραπεία, το siponimod, καθυστέρησε σημαντικά την εξέλιξη της αναπηρίας κατά 26% σε διάστημα έξι μηνών σε ασθενείς με προοδευτική νόσο. Μείωσε επίσης την ενεργότητα της νόσου όπως αυτή αποτυπωνόταν στη μαγνητική τομογραφία καθώς και την ατροφία του εγκεφάλου στους 12 και στους 24 μήνες παρακολούθησης. Το natalizumab φάνηκε πάλι να βελτιώνει την κινητικότητα των άνω άκρων σε ασθενείς με δευτερογενή πολλαπλή σκλήρυνση.

* Αισιόδοξα νέα και για την υποτροπιάζουσα νόσο. Σε πολυκεντρική, τυχαιοποιημένη διπλή τυφλή κλινική δοκιμή όπου συγκρίθηκε το φάρμακο ozanimod με την κλασική θεραπεία ιντερφερόνης σε ασθενείς με ενεργή νόσο, το ozanimod προσέφερε 38% μείωση των υποτροπών σε διάστημα τριών ετών σε σύγκριση με την ιντερφερόνη. Εμφανίστηκε επίσης μείωση των εστιών της νόσου στον εγκέφαλο καθώς και της εγκεφαλικής ατροφίας για διάστημα δύο ετών. Κατεγράφησαν κάποιες καρδιακές ανεπιθύμητες επιδράσεις, αλλά σχετικώς ήπιες. Η θεραπεία ocrelizumab πάλι φάνηκε να συνδέεται με σημαντική βελτίωση των συμπτωμάτων της όρασης στις 12 εβδομάδες σε σύγκριση με τις ιντερφερόνες.

Μελέτες που παρουσιάστηκαν στο συνέδριο έδειξαν ότι η πρώιμη έναρξη χορήγησης θεραπείας προλαμβάνει την εξέλιξη της νόσου. Ασθενείς που λάμβαναν είτε την από του στόματος θεραπεία φιγκολιμόδη είτε τα ενέσιμα μονοκλωνικά αντισώματα natalizumab και alemtuzumab εμφάνισαν μειωμένο κίνδυνο μετατροπής της υποτροπιάζουσας νόσου τους σε δευτεροπαθή πολλαπλή σκλήρυνση σε σύγκριση με ασθενείς που δεν είχαν λάβει θεραπεία. Μάλιστα η χορήγηση θεραπείας μέσα σε πέντε έτη από την πρώτη υποτροπή φάνηκε να συνδέεται με σημαντική καθυστέρηση στον χρόνο εμφάνισης προοδευτικής νόσου σε σύγκριση με τη χορήγηση θεραπείας μετά τα πέντε χρόνια από την πρώτη υποτροπή. Επίσης η λήψη θεραπείας φάνηκε να έχει σημαντική επίδραση στη θνησιμότητα. Μεγάλη πληθυσμιακή μελέτη έδειξε ότι η λήψη ιντερφερόνης συνδεόταν με μείωση των ποσοστών θνησιμότητας από όλα τα αίτια σε ασθενείς με πολλαπλή σκλήρυνση.

Οι γυναίκες είναι τα μεγάλα «θύματα» της πολλαπλής σκλήρυνσης σε όλα τα επίπεδα. Αυτό έδειξε μεγάλη έκθεση που βασίστηκε στην υπάρχουσα βιβλιογραφία, σε συνεντεύξεις με συλλόγους ασθενών σε ολόκληρη την Ευρώπη καθώς και σε δημοσκόπηση σε 807 γυναίκες με σκλήρυνση από οκτώ ευρωπαϊκές χώρες (Τσεχία, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Πολωνία, Ισπανία, Σουηδία, Βρετανία). Σύμφωνα με τα ευρήματα, η μέση διάγνωση για πολλαπλή σκλήρυνση στην Ευρώπη απαιτεί περίπου μισό έτος. Περισσότερες από το ένα πέμπτο των γυναικών (21%) έλαβαν λανθασμένη διάγνωση για άλλη νόσο πριν από την ορθή διάγνωση για πολλαπλή σκλήρυνση – η καθυστέρηση αυτή έχει, όπως είναι επόμενο, συνέπειες τόσο στη θεραπεία όσο και στην ποιότητα ζωής των ασθενών. Βαρύ ήταν όμως, όπως προέκυψε, και το προσωπικό κόστος μετά τη διάγνωση. Το 41% των γυναικών δήλωσε ότι μετά τη διάγνωση χώρισε με τον σύντροφο ή τον σύζυγό του. Το 36% είτε αποφάσισε να μην αποκτήσει παιδιά είτε να καθυστερήσει το πότε θα τα αποκτήσει. Συγχρόνως το 66% των γυναικών της δημοσκόπησης δήλωσε ότι η νόσος του αποτέλεσε «τροχοπέδη» στην εργασία του – το 38% μάλιστα αναγκάστηκε να την εγκαταλείψει.

Επόμενος στόχος ο εγκέφαλος

Στο πλαίσιο του συνεδρίου στο Παρίσι «Το Βήμα» συζήτησε με τον πρόεδρο της ECTRIMS, ομότιμο καθηγητή του Ινστιτούτου Νευρολογίας του University College στο Λονδίνο Ντέιβιντ Μίλερ, ο οποίος αναφέρθηκε στο σήμερα αλλά και στο αύριο της επιστήμης ενάντια στην πολλαπλή σκλήρυνση. Οπως ανέφερε ο καθηγητής Μίλερ, ένα από τα σημαντικά κεφάλαια του συνεδρίου ήταν η επικαιροποίηση των διαγνωστικών κριτηρίων η οποία αναμένεται να διευκολύνει την ορθή διάγνωση της νόσου – σημειώνεται ότι σήμερα στο 5%-10% των ασθενών γίνεται λανθασμένη διάγνωση με βάση την «ανάγνωση» των κλινικών συμπτωμάτων αλλά και τη μαγνητική τομογραφία και τελικώς η ορθή διάγνωση καθυστερεί για περισσότερο από ένα έτος. Με βάση αυτή την επικαιροποίηση χρησιμοποιούνται πλέον οι αποκαλούμενες ολιγοκλωνικές ζώνες (λεπτές διακριτές ζώνες στο εγκεφαλονωτιαίο υγρό και στον ορό που σχηματίζονται από ανοσοσφαιρίνες IgG) καθώς και οι συμπτωματικές αλλά και ασυμπτωματικές βλάβες του εγκεφάλου ως ενδείξεις διάχυσης της νόσου. «Απώτερος στόχος είναι να γίνεται η διάγνωση πιο απλά και πιο νωρίς. Ολοένα και περισσότερες εξετάσεις βοηθούν σε αυτό, αλλά πάντοτε το “κλειδί” για την τελική ορθή διάγνωση είναι ο πεπειραμένος νευρολόγος» σημείωσε ο δρ Μίλερ.

Σε ό,τι αφορά το πεδίο των θεραπειών τόνισε πως συνεχώς αυξάνεται ο αριθμός τους για την υποτροπιάζουσα μορφή της νόσου (εκδηλώνεται με μεμονωμένες κρίσεις μεταξύ των οποίων τα συμπτώματα μπορεί να εξαφανίζονται ακόμα και τελείως). «Ορισμένες μάλιστα από αυτές τις θεραπείες φαίνεται μέσα από μελέτες ότι μπορεί να έχουν μακροπρόθεσμη δράση. Ωστόσο οι θεραπείες που στοχεύουν το ανοσοποιητικό σύστημα έχουν τους περιορισμούς τους. Κατ’ αρχάς, όσο πιο αποτελεσματική είναι μια τέτοια θεραπεία τόσο μεγαλύτερος είναι ο κίνδυνος εμφάνισης λοιμώξεων στους ασθενείς ακριβώς επειδή καταστέλλεται το ανοσοποιητικό σύστημα. Κατά δεύτερον, έχει φανεί ότι όσο μεγαλώνει σε ηλικία ο ασθενής τόσο λιγότερο αποτελεσματικές γίνονται αυτού του είδους οι θεραπείες. Συνήθως από μια ηλικία και μετά οι ασθενείς αποκτούν προοδευτικές μορφές της νόσου και αυτές ακριβώς πρέπει να στοχεύσουμε στο μέλλον».

Τα νέα θεραπευτικά μονοπάτια λοιπόν «κοιτάζουν κατάματα» τον ίδιο τον εγκέφαλο. Σύμφωνα με τον έτερο συνομιλητή μας, τον καθηγητή και διευθυντή της Νευρολογικής Κλινικής του Τεχνικού Πανεπιστημίου του Μονάχου (TUM) Μπέρναρντ Χέμερ, «αναζητούμε μοριακούς δείκτες ώστε να φθάσουμε στη ρίζα της προοδευτικής πολλαπλής σκλήρυνσης. Παράλληλα διερευνούμε ως στόχους για παρέμβαση προκειμένου να επιτύχουμε επαναμυελίνωση των νευρώνων κύτταρα όπως τα αστροκύτταρα και τα ολιγοδενδροκύτταρα». Αλλοι ερευνητικοί δρόμοι, όπως επισήμανε ο καθηγητής Χέμερ, αφορούν τη σύνδεση του μικροβιώματος με την πολλαπλή σκλήρυνση αλλά και τη γενετική – σχεδόν 200 γονίδια έχουν συνδεθεί με τη νόσο, τα περισσότερα εκ των οποίων σχετίζονται με το ανοσοποιητικό σύστημα. Τα χρόνια που έρχονται, σημείωσαν και οι δύο καθηγητές, θα είναι συναρπαστικά για τη διάγνωση και τη θεραπεία μιας νόσου που συνήθως «χτυπά» σε παραγωγική ηλικία στερώντας ποιότητα ζωής. Και μας καλούν να δούμε τα συναρπαστικά που βρίσκονται… καθ’ οδόν στο επόμενο συνέδριο ECTRIMS-ACTRIMS, το οποίο θα λάβει χώρα στο Βερολίνο τον Οκτώβριο του 2018.