Oι γάτες και η εύθραυστη συμβίωση μαζί τους

Εβδομήντα πέντε λεπτά πολύ δύσκολα γυρισμένων σκηνών είναι στη διάθεση του θεατή που θα ήθελε, αντί για έργο υπόθεσης, δράμα ή κωμωδία, να δει να παρελαύνουν από την οθόνη επτά πρωταγωνιστές και πρωταγωνίστριες, που έχουν όμως τέσσερα πόδια, μαζί με άλλους τετράποδους κομπάρσους αλλά και ανθρώπους γύρω τους, σε δεύτερους όμως ρόλους.

«Οι γάτες της Κωνσταντινούπολης», που προβάλλονται από την Πέμπτη 10 Νοεμβρίου στον κινηματογράφο Δαναό, μας δίνουν την αφορμή να ξανακοιτάξουμε πόσα έχουμε μάθει μέχρι σήμερα για τη συμβίωση των ανθρώπων με τις γάτες. Από πότε, ποιος πλησίασε τον άλλον, πώς εξελίσσεται η σχέση μας; Μόλις πριν από λίγους μήνες, σε ένα από τα σοβαρότερα επιστημονικά περιοδικά δημοσιεύθηκε η εργασία η οποία συνόψισε το αποτέλεσμα μεγάλης έρευνας σχετικά με το DNA, ώστε να ανιχνευθεί πού έγινε η μετάβαση από την άγρια κατάσταση σε εκείνη την πιο κοντινή στον άνθρωπο.

Η πλέον πρόχειρη απάντηση, που δεν ισχύει πλέον, έρχεται κάνοντας αναφορά στην Αίγυπτο του 2000 π.Χ. και στις τοιχογραφίες με γάτες ζωγραφισμένες σαν να έχουν θεϊκή υπόσταση, ενώ είναι γνωστό πως βρέθηκαν και χιλιάδες λείψανα ταριχευμένων (από τις ανασκαφές έχουν προκύψει 80.000 σε μία μόνο τοποθεσία), επιβεβαιώνοντας έτσι το ότι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη ζωή ενός ιστορικού λαού.

Κάπως βιαστικά και επιφανειακά περιγράφεται συνήθως ένα σπουδαίο εύρημα για τις σχέσεις του ανθρώπου με τις γάτες. Κοντά στη Λευκωσία, σε μια τοποθεσία γνωστή για τα ερείπια παλαιότατου οικισμού που ιδρύθηκε περίπου το 8400 π.Χ., με το όνομα Σιλουρόκαμπος, το 2001 γάλλοι αρχαιολόγοι έφεραν στο φως τον τάφο ενός ενήλικου ατόμου μαζί με κάποια κτερίσματα, δηλαδή κοχύλια, πέτρινα κοσμήματα, λάμες και άλλα εργαλεία φτιαγμένα από σκληρές πέτρες, τοποθετημένα δίπλα του την ώρα της ταφής. Το πιο αξιομνημόνευτο όμως είναι ότι μόλις 20 εκατοστά πιο πέρα υπήρχαν και τα οστά μιας γάτας τοποθετημένης έτσι ώστε να έχει το πρόσωπό της στραμμένο προς το πρόσωπο του νεκρού.

Ο χρόνος της ταφής προσδιορίστηκε μεταξύ του 7500 π.Χ. και του 7300 π.Χ. Και εδώ αρχίζουν τα σημαντικά. Υπολογίστηκε, από τη μορφή των οστών της, πως η γάτα θα έπρεπε να ήταν σε πολύ νεαρή ηλικία. Στην Κύπρο εκείνη την εποχή δεν υπήρχαν άγριες γάτες, άρα αυτή είχε μεταφερθεί με πλοίο από τις απέναντι ακτές, που αντιστοιχούν κατά προσέγγιση στον σημερινό Λίβανο και τη Συρία, σε μια κατάσταση ήδη αρκετά φιλική προς τον άνθρωπο. Κατά πάσα πιθανότητα, επειδή βρέθηκε ένας πράσινος πικρόλιθος (μια μορφή οφιόλιθου) που του είχε δοθεί η μορφή ενός τρωκτικού, συμπεραίνουν ότι αυτό ήταν κάτι που φόβιζε, κατά τη νοοτροπία της εποχής εκείνης, τον άνθρωπο. Αρα μεταφέρθηκαν γάτες, ήδη όντας σε μια κατάσταση ανεκτής συμβίωσης με τους κατοίκους της περιοχής, για να επιτεθούν στους καταστροφείς των μεταφερόμενων από απέναντι δημητριακών και αποθηκευμένων στις αποθήκες του νησιού. Από άλλα ευρήματα έχει βγει το συμπέρασμα ότι οι κάτοικοι της Κύπρου έτρωγαν και γάτες, αλλά, όπως αφήνουν να εννοηθεί ο Ζαν Γκιλιέν και ο Ζαν Ντενί Βιν, οι άνθρωποι που έκαναν την ανασκαφή –και έως σήμερα δεν έχουν αναθεωρήσει την άποψή τους -, εδώ δεν συνέβη κάτι τέτοιο. Αντίθετα, με τον θάνατο του ιδιοκτήτη τον ακολούθησε βίαια στον τάφο και το ζωάκι, το οποίο βρέθηκε ολόκληρο και προφανώς μοιραζόταν κάποια κοινή ζωή μαζί του, γι’ αυτό τοποθετήθηκαν έτσι ώστε να δίνεται η εντύπωση πως θα έβλεπαν πλέον για πάντα ο ένας τον άλλο. Το να θανατώνονται τα αγαπημένα ζώα με τον θάνατο του ιδιοκτήτη τους ήταν αποδεκτό για χιλιάδες χρόνια μετά και για τους ιδιοκτήτες σκύλων, αλόγων και άλλων ζώων (ας μην ξεχνάμε ότι στο παρελθόν υπήρξε σε κάποιους λαούς και το έθιμο, την ώρα της κηδείας, πάνω στον τάφο των νεκρών συζύγων να θυσιάζονται και οι χήρες τους…).

Αυτή λοιπόν η μικρή γάτα από τον τάφο της στον Σιλουρόκαμπο κατάφερε να μετατοπίσει κατά 5.000 χρόνια τουλάχιστον προς τα πίσω και αρκετά χιλιόμετρα μακριά από τη χώρα των Φαραώ την αρχή της συμβίωσης του ανθρώπου με τη γάτα. Πού όμως έγιναν οι πρώτες συναντήσεις των ανθρώπων με τις, σε άγρια κατάσταση ακόμη, γάτες;

Οι γάτες προηγούνται όλων όταν αναφερόμαστε στις εμφανίσεις τους στο YouTube, αλλά οι σκύλοι προηγήθηκαν όταν στις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας σκέφθηκαν οι ερευνητές να φτιάξουν τον πλήρη γονιδιακό χάρτη ζώων που έχουν άμεση σχέση με τον άνθρωπο. Ηταν έτοιμος ήδη από το 2005 διότι εκεί μέτρησε βέβαια και το ότι οι σκύλοι, με τη μεγαλύτερη ποικιλία τους σε μοχλευμένες από τον άνθρωπο ράτσες, είναι πιο ελκυστικοί εμπορικά στόχοι.

Οσο έπεφτε το κόστος μιας τέτοιας χαρτογράφησης, οι προσπάθειες και για τις γάτες αυξήθηκαν. Μόλις όμως το 2014 δημοσιεύθηκε ένας πλήρης και αξιόπιστος χάρτης με όλα τα γονίδια μιας συγκεκριμένης γάτας. Αλλά σε μια παρουσίαση που έγινε στην Οξφόρδη πριν από έναν χρόνο, στο 7ο Συμπόσιο Βιομοριακής Αρχαιολογίας, από ερευνήτρια του φημισμένου Ινστιτούτου Jacques Monod με αντίστοιχη δημοσίευση και στο περιοδικό «Nature» (https://www.nature.com/news/how-cats-conquered-the-world-and-a-few-viking-ships-1.20643) ο προβολέας έριξε φως στην εμφάνιση και τις μεταναστεύσεις της γάτας κοντά στους ανθρώπινους οικισμούς από την εποχή των πρώτων γεωργικών καλλιεργειών μέχρι και τον 18ο αιώνα.

Η Εύα Μαρία Γκάιγκλ και οι συνεργάτες της ανέλυσαν το DNA που βρισκόταν στα μιτοχόνδρια 209 ευρημάτων από διάφορες γάτες 30 αρχαιολογικών τοποθεσιών σε Ευρώπη, Αφρική και Μέση Ανατολή (χρησιμοποιήθηκε DNA παρμένο από τα μιτοχόνδρια διότι αυτό κληρονομείται απευθείας και μόνο από τη μητέρα, οπότε η ανίχνευση προς τα πίσω, στους αιώνες, γίνεται ευκολότερη). Και τα πιο σημαντικά συμπεράσματα ήταν:

Οι γάτες εξαπλώθηκαν στον πλανήτη σε δύο κύματα.

Το πρώτο ήταν όταν άρχισαν οι άνθρωποι να μένουν σε έναν τόπο και να καλλιεργούν δημητριακά, όπως συνέβη σε μεγάλη κλίμακα στην εύφορη περιοχή της Μεσοποταμίας. Η αποθηκευμένη συγκομιδή προσείλκυσε τρωκτικά και αυτά με τη σειρά τους τις, σε άγρια ακόμη κατάσταση, γάτες.

Το δεύτερο κύμα τοποθετείται μεταξύ του 4ου αιώνα π.Χ. και του 4ου αιώνα μ.Χ., με καταγωγή από την Αίγυπτο, και όπως έδειξε το μιτοχονδριακό DNA σε εκείνο το χρονικό διάστημα εμφανίστηκαν σε Βουλγαρία, Τουρκία και υποσαχάρια Αφρική.

Σημαντικοί, ακούσιοι διακινητές υπήρξαν οι ναυτικοί που τις επιβίβαζαν στα πλοία τους για να κυνηγούν τους ποντικούς εν πλω και τις κατέβαζαν στο λιμάνι του τελικού προορισμού αν δεν είχαν πλέον φορτίο. Ετσι βρέθηκε γάτα αιγυπτιακής καταγωγής σε οικισμό των Βίκινγκς, σε νησάκι στις βόρειες ακτές της Γερμανίας.

Οταν οι άνθρωποι από το να είναι μετακινούμενοι κυνηγοί – τροφοσυλλέκτες πέρασαν στο επόμενο στάδιο όπου έγιναν γεωργοί με σταθερό τόπο διαμονής, κατά τον Τζέιμς Σκοτ, καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης στο Γέιλ, έβαλαν τον εαυτό τους σε πολύ μεγαλύτερους μπελάδες. Αυτά υποστηρίζει στο τελευταίο του βιβλίο «Against the grain», το οποίο έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις. Η λέξη «grain» αναφέρεται στα δημητριακά και ανάμεσα στα άλλα αναφέρει ότι στη Μεσοποταμία προτίμησαν αυτές τις καλλιέργειες διότι έτσι ήταν πιο εύκολη η φορολόγηση. Αλλά η συσσώρευση σιτηρών σαν μαγνήτης τράβηξε κάθε λογής ποντικούς και αρουραίους. Αυτό έκανε τις, σε άγρια κατάσταση, γάτες να πλησιάσουν στους τόπους διαμονής του ανθρώπου. Από εκεί άρχισαν ζώα και άνθρωποι να στέλνουν ο ένας στον άλλο μικρόβια, κάτι που χρησιμοποίησε ως ένα ακόμη επιχείρημα για τη θεωρία του ο Τζέιμς Σκοτ. Ετσι όμως η γάτα πλησίασε τον άνθρωπο, βρήκε ευκαιριακά τροφή, αλλά και εκείνος με τη σειρά του της εξασφάλισε πιο μόνιμα κάτι να τρώει. Οι ειδικοί όμως αποφεύγουν να μιλούν για εξημέρωση της γάτας. Αντίθετα με τους σκύλους, τα άλογα, τις κατσίκες, τους χοίρους. Προσοχή όμως. Αυτά είναι ζώα αγέλης που ακολουθούν τον αρχηγό και μετά την εξημέρωσή τους αρχηγός γίνεται ο άνθρωπος. Η γάτα όμως κυνηγά μόνη της και δεν ενδιαφέρεται για αρχηγό. Και γι’ αυτό δεν πρέπει να μας εκπλήσσει η τόσο αδιάφορη ματιά που ρίχνει στον «κύριό» της όταν την απασχολεί κάτι άλλο –κάτι που δεν γίνεται με τον σκύλο. Αλλά μπορεί να επιβιώσει σε πολύ δυσκολότερες συνθήκες και μόνη. Βέβαια, έχουν παρατηρήσει ότι με τα χρόνια έχει επιμηκυνθεί ο εντερικός της σωλήνας για να αντεπεξέλθει στο καταστροφικό γι’ αυτή φαγητό της πόλης. Αφού η πρωτεΐνη είναι ό,τι χρειάζεται περισσότερο και πολλοί επιμένουν να της ρίχνουν κάθε είδους μακαρονικό και σφολιατικό…

Και για όποιον θεωρεί ότι αυτό με τη χαρτογράφηση των γονιδίων της γάτας είναι κάτι εντελώς άχρηστο, αξίζει να αναφερθεί ότι κάποιες ασθένειες όπως η πολυκυστική νόσος των νεφρών, μια κληρονομική ασθένεια, προκαλείται από το ίδιο γονίδιο σε άνθρωπο και γάτα, ενώ ο διαβήτης τύπου 2, το άσθμα, η ατροφία του αμφιβληστροειδούς έχουν πολλές ομοιότητες και στους δυο. Αυτό που μπορεί κάποιος να το χαρακτηρίσει πραγματικά άχρηστο είναι οι προσπάθειες που γίνονται στις Ηνωμένες Πολιτείες κυρίως να φτιάξουν κάτι σαν τίγρεις με διαστάσεις γάτας. Και έχουν βρει και τη λέξη: toyger (toy = παιχνίδι + (ti)-ger = τίγρη). Εμείς όμως προτιμούμε τις γάτες της Κωνσταντινούπολης.

«Οι γάτες της Κωνσταντινούπολης» με άλλο βλέμμα

Η ματιά του κριτικού Γιάννη Ζουμπουλάκη και η συζήτηση που είχε με τη σκηνοθέτρια παρουσιάζονται στη δική του σελίδα και είναι υπερεπαρκείς για την ανάλυση των όσων πέτυχαν κινηματογραφικά η Τζεϊντά Τορούν και το συνεργείο της. Από μια άλλη οπτική γωνία, όμως, οι γάτες αυτές, όπως τις βλέπουμε στην οθόνη, επιβεβαιώνουν κάποια τουλάχιστον από τα στοιχεία που οι έρευνες έδειξαν για τη συμπεριφορά τους. Ο φακός δεν εστιάζει σε κάποιες γάτες «ευγενούς» ράτσας, δεν ασχολείται καν με τις φημισμένες για τις ικανότητές τους γάτες Αγκύρας.
Είναι γάτες-μάνες και σύζυγοι δυναμικές (ναι), λαϊκά αρσενικά που θα τσακωθούν για τα θηλυκά της περιοχής, «αλητόγατες και όχι αριστόγατες», ακόμη και χαραμοφάηδες που απαιτούν να τους σερβίρουν οι άνθρωποι γιατί… έτσι. Και ζουν σε λαϊκές συνοικίες της Πόλης, οπότε οι θεατές έχουν την ευκαιρία να συναντηθούν έμμεσα και με κάποιους από τους κατοίκους της, που έχουν δεχτεί τελικά, όπως και άλλοι πριν από αυτούς, την από το 10000 π.Χ. έως σήμερα συμβίωση με τη γάτα με τους δικούς της όρους! Πρόκειται για ένα ντοκιμαντέρ αξιοθέατο και αξιοπρόσεκτο, που δεν θα ήταν κακό να το δουν και παιδιά, τουλάχιστον από τις δυο πρώτες τάξεις του γυμνασίου.