Αλφαβητάρια και Aναγνωστικά της Διασποράς: Τα πρώτα γράμματα εκτός συνόρων

«Αξιότιμε κ. Διευθυντά του «Εθνικού Κήρυκος», με εξαιρετικήν ευχαρίστησιν διεξήλθον τα υπό των καταστημάτων του «Εθνικού Κήρυκος» εκδοθέντα νέα Αλφαβητάρια διά τα ελληνόπουλα της Αμερικής. Αποτελεί αληθώς εθνικόν έργον η έκδοσις αύτη…». Υπογραφή Γ. Παπανδρέου, υπουργός, υπουργείον Παιδείας και Θρησκευμάτων. Με τη χειρόγραφη επιστολή του ανατυπωμένη στις πρώτες σελίδες, κυκλοφορεί στη Νέα Υόρκη το Νέον Αλφαβητάριον διά τα ελληνόπουλα (1930) από τα εκδοτικά καταστήματα της εφημερίδας «Εθνικός Κήρυξ». Το βιβλίο είναι ένα από τα πέντε της σειράς «Αλφαβητάρια και Αναγνωστικά της Διασποράς» που διανέμονται από ετούτη την Κυριακή δωρεάν με το «Βήμα».

«Αλφαβητάρια και Αναγνωστικά» ήταν ο τίτλος παλαιότερης σειράς βιβλίων του «Βήματος» που αγαπήθηκαν ιδιαίτερα από το αναγνωστικό κοινό. Το Αλφαβητάρι με τον ήλιο (1919) και τα Ψηλά βουνά (1918) του εκπαιδευτικού δημοτικισμού, τα Ελληνόπουλα (1937) του Μεταξά και τα Αετόπουλα (1944) της Κυβέρνησης του Βουνού ήταν ορισμένα από τα αναγνωστικά της σειράς. Ταυτισμένα με εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις και έντονες πολιτικές ανακατατάξεις, ανήκαν σε ένα σχολικό παρελθόν βιωμένο και κοντινό για τους περισσότερους από εμάς, για τις γενιές των Ελλήνων που μεγάλωσαν με το διασημότερο και μακρόβιο –«Λόλα, να ένα μήλο» –Αλφαβητάριο (1955) των Γιαννέλη – Σακκά.

Ο ελληνισμός όμως δεν περιορίζεται στα όρια του εθνικού κράτους που δημιουργείται το 1830. Ηδη από τότε ο κυβερνήτης Καποδίστριας αναγνωρίζει την ύπαρξη του ελληνικού στοιχείου στη Διασπορά, στο Μόναχο, στην Τεργέστη, στη Μασσαλία και αλλού, και μεριμνά για την παιδεία του ιδρύοντας ελληνικά σχολεία. Σ’ αυτόν τον έξω ελληνισμό απευθύνονται τα βιβλία της νέας σειράς «Αλφαβητάρια και Αναγνωστικά της Διασποράς», στους Ελληνες της Κωνσταντινούπολης (Ο νέος Γεροστάθης, 1884), της Σμύρνης (Παιδική διάπλασις, 1903), της Νέας Υόρκης, της Αλεξάνδρειας (Τα ελληνόπουλα της Αιγύπτου, 1950), του Βουκουρεστίου και των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης (Αναγνωστικόν για την τρίτη τάξη, 1961). Τέκνα ενός αλύτρωτου ελληνισμού των αρχών του 20ού αιώνα, οικονομικοί μετανάστες του Μεσοπολέμου, πολιτικοί πρόσφυγες του Εμφυλίου, ξενιτεμένοι, μέτοικοι, εκπατρισμένοι, βρίσκονται όλοι στην περιφέρεια του εθνικού κέντρου, είναι οι πολλές αποχρώσεις της λέξης «Διασπορά».

Το γλωσσικό ζήτημα, το ερώτημα «δημοτική ή καθαρεύουσα;», ρύθμισε την πολιτική ζωή στην Ελλάδα και αποτέλεσε διακύβευμα όλων των εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων του 20ού αιώνα μέχρι τη Μεταπολίτευση. Στα βιβλία της Διασποράς, ωστόσο, δεν είναι αυτό που κυριαρχεί. Συνδεδεμένα με τις κατά τόπους ελληνικές κοινότητες, οι οποίες αναλαμβάνουν συνήθως την οργάνωση της εκπαίδευσης των Ελλήνων, τα βιβλία αυτά σκοπό έχουν να διδάξουν την ελληνική γλώσσα και Ιστορία και να στερεώσουν την ελληνική ταυτότητα των ομογενών μέσα σε ένα σύνθετο κοινωνικο-πολιτισμικό πλαίσιο, λαμβάνοντας υπόψη τη σχέση τους με τους αλλοεθνείς του περιβάλλοντός τους, με τους ομοεθνείς της παροικίας τους και με το εθνικό κέντρο.

Τα Αναγνωστικά της νέας σειράς του «Βήματος» αποτυπώνουν τις κατά τόπους και κατά περιόδους συμπεριφορές των Ελλήνων απέναντι στο αίσθημα του ξένου. «Καλή πατρίδα, σύντροφε» ήταν η ευχή που κρεμόταν στα χείλη των εκπατρισμένων κομμουνιστών μετά το τέλος του Εμφυλίου. Το Αναγνωστικό για την τρίτη τάξη, που τυπώνουν οι Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις του ΚΚΕ, δεν θα μπορούσε να μεταδώσει στα παιδιά με πιο εμφατικό τρόπο την επιθυμία επιστροφής στην Ελλάδα: «Τι κι αν στα ξένα ζω, Πατρίδα μου γλυκιά/ τι μακριά κι αν ζω απ’ το λαό μας;/ Η σκέψη κ’ η ψυχή μου κοντά σου φτερουγά/ και πάντα λαχταρώ τον ουρανό μας!…».

Αντιθέτως, στον Νέο Κόσμο του Μεσοπολέμου, το Νέον Αλφαβητάριον διά τα ελληνόπουλα, που κυκλοφορεί με οδηγίες προφοράς για όσους δεν γνωρίζουν την ελληνική και ελληνο-αγγλικό γλωσσάρι, είναι ενδεικτικό της απόφασης μιας γενιάς μεταναστών για μόνιμη εγκατάσταση στις ΗΠΑ.

Παρότι απέχει, οικονομικά και ιδεολογικά, η εύρωστη και καλλιεργημένη μεσαία και ανώτερη ελληνική Διασπορά των εμπόρων της Σμύρνης του 1903 ή της Αλεξάνδρειας του Μεσοπολέμου από την εργατική τάξη των ελλήνων μεταναστών στις ΗΠΑ στις πρώτες δεκαετίες του 20ού ή από τους πολιτικούς πρόσφυγες του Εμφυλίου, τα Αναγνωστικά αυτά τεκμηριώνουν την ίδια πρωταρχική έγνοια: την αναζήτηση των υλικών μέσων προκειμένου να καταστεί εφικτή η κατάκτηση της ελληνογλωσσίας.

Η σύσταση ελληνικών τυπογραφείων και εκδοτικών οίκων στους τόπους της ξενιτιάς ήταν η απαραίτητη προϋπόθεση για την έκδοση των Αναγνωστικών αυτών. Λεξικά, γραμματικές και αναγνωσματάρια ήταν τα πρώτα ελληνικά βιβλία που τυπώνονται στη Δύση από τους φαναριώτες λογίους που καταφεύγουν εκεί μετά την Αλωση, αυτές είναι οι πρώτες κατηγορίες βιβλίων που τυπώνονται και στις κοινότητες της νεότερης Διασποράς. Το ξεφύλλισμά τους μας οδηγεί στο σταυροδρόμι όπου η ιστορία της εκπαίδευσης συναντιέται με την ιστορία της ελληνικής τυπογραφίας και του ελληνικού βιβλίου.

Για την πατριωτική και σοσιαλιστική διαπαιδαγώγηση των παιδιών των προσφύγων, το ΚΚΕ έχει συστήσει, κατά κύριο λόγο στο Βουκουρέστι, έναν εκδοτικό μηχανισμό που περιλαμβάνει το Εκδοτικό Νέα Ελλάδα και ακολούθως τις Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις. Στην Αμερική το Αλφαβητάριο εκδίδει μια εφημερίδα η οποία έχει ήδη σε λειτουργία, επί μία δεκαπενταετία, έναν εκδοτικό μηχανισμό, συνδρομητές και σύστημα διανομής.

Στη Σμύρνη, οι εκδόσεις Βρετός Κοντολέων και Σας, από τις οποίες κυκλοφορεί το Αναγνωστικό Παιδική διάπλασις που διανέμει σήμερα «Το Βήμα», είναι ένας ανεπτυγμένος εύρωστος εκδοτικός οίκος με ειδίκευση στο σχολικό βιβλίο, δικό του βιβλιοπωλείο και συνεργασίες με το εξωτερικό. Το βιβλιοπωλείο του –που το φανταζόμαστε σαν το Διεθνές Βιβλιοπωλείον Ελευθερουδάκη της Αθήνας μιας εποχής –αποτελεί σημείο συνάντησης για την εκπαιδευτική κοινότητα της Σμύρνης και εκεί αναζητούν οι ανερχόμενοι τούρκοι έμποροι συστάσεις για δασκάλους της ελληνικής και της γαλλικής γλώσσας. Σε Ανατολή και Δύση, όλων η ματιά είναι στραμμένη στο κοινό σημείο αναφοράς, στο εθνικό κέντρο, με νοσταλγία, με αγωνία, με απαντοχή. Γι’ αυτό και ο Βρετός Κοντολέων θα υπενθυμίζει εμφατικά για πάντα –όσο μπορούμε να διαπιστώσουμε –όχι τη συνεργασία του με τους οίκους της Λειψίας, αλλά τη διάκρισή του στην Αθήνα, στην έκθεση σχολικού βιβλίου που οργανώθηκε στο πλαίσιο του πρώτου εκπαιδευτικού συνεδρίου το 1904.