Ο ηγέτης ως παρατηρητής!

Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΟΠΑ), Οκτώβριος 2017. Προγραμματισμένη εκδήλωση της AIESEC, μιας μη κερδοσκοπικής φοιτητικής ένωσης με πολυετές έργο διεθνώς, ακυρώνεται μετά από βίαιη «παρέμβαση» (λεκτική και σωματική) αναρχικής οργάνωσης που δρα στο ΟΠΑ. Ενας από αυτούς που ξυλοκοπήθηκαν ήταν και ένα άτομο με ειδικές ανάγκες.

Ο Απόστολος Δοξιάδης, διακεκριμένος διεθνώς συγγραφέας, σε ανοιχτή επιστολή του, εγκαλεί ευγενικά τον πρύτανη του ΟΠΑ για την απραξία του και τον ρωτά τι προτίθεται να κάνει. Η επιστολή του συνιστά υπόδειγμα διαλογικού ύφους. Ο κ. Δοξιάδης κατανοεί τη δύσκολη θέση του πρύτανη, αλλά επικαλείται την ηθική της ευθύνης που συνοδεύει την άσκηση κάθε αξιώματος. «Πώς θα αλλάξει αυτή η κατάσταση αν οι επιφορτισμένοι από τον νόμο με την ευθύνη δεν την αναλαμβάνουν;».

Σε άρθρο του στο «Βήμα» (22/10/17), ο πρύτανης του ΟΠΑ κ. Γιακουμάκης απάντησε εμμέσως στον κ. Δοξιάδη. Το αμυντικό ύφος του είναι αποκαλυπτικό νοοτροπίας. Απαξιώνει ευθύς εξαρχής τον επικριτή του χαρακτηρίζοντάς τον «σχολάζουσα διανόηση»! Προσέξτε: ένας καθηγητής Πανεπιστημίου (ένας πνευματικός άνθρωπος, δηλαδή) θεωρεί έναν συγγραφέα αργόσχολο! Αν αυτό δεν συνιστά μικροψυχία ή στενομυαλιά, πρόκειται για άτυχη στιγμή του αρθρογράφου.

Το περιεχόμενο του άρθρου είναι ακόμη πιο αποκαλυπτικό: μας επιτρέπει να δούμε πώς βλέπει τον ρόλο του ένας πρύτανης. Η κεντρική ιδέα συνοψίζεται στον τίτλο: «Ο κάθε πρύτανης τι μπορεί να κάνει;». «Ελαχιστότατα» απαντά. Αφού περιγράψει την «ενδημία της βίας στο ελληνικό πανεπιστήμιο», αφού αναζητήσει «κοινωνιολογικά» τις πηγές της βίας στην ελληνική κοινωνία, και αφού παραθέσει την απουσία διοικητικών μηχανισμών που θα του επέτρεπαν να ασκήσει τα καθήκοντά του, ο πρύτανης καταλήγει στη μοιρολατρική αυτοακύρωση: αν δεν αντιμετωπισθεί η κοινωνική-θεσμική παθογένεια, λέει, «μην περιμένετε από τους πρυτάνεις» να αντιμετωπίσουν τη βία στα πανεπιστήμια. Με άλλα λόγια, αιτιολογώντας την απραξία του, ο κ. Γιακουμάκης επικαλείται τους περιορισμούς του ρόλου του.

Ο ισχυρισμός αυτός έχει πολλαπλό ενδιαφέρον.

Πρώτον, προσέξτε τη γενίκευση: «Ο κάθε πρύτανης τι μπορεί να κάνει;». Δεν μας λέει τι έκανε ή τι προτίθεται να κάνει ο ίδιος, αλλά τι μπορεί ο καθένας στη θέση του να κάνει. Ο αξιωματούχος εμφανίζει τη δράση του να προκύπτει όχι ως αποτέλεσμα των επιλογών του, αλλά ως το αναπόφευκτο αποτέλεσμα ενός αμείλικτου απαγωγικού συλλογισμού: (α) Οι πρυτάνεις δεν έχουν θεσμικές και διοικητικές δυνατότητες για την αντιμετώπιση της βίας· (β) Είμαι πρύτανης· άρα (γ) Δεν μπορώ να αντιμετωπίσω τη βία. Η έμφαση δίνεται στη μείζονα πρόταση (α), από την οποία αφεύκτως συνάγεται το συμπέρασμα (γ). Η προκείμενη (β) βολικά αποσιωπάται. Πώς βλέπω τον ρόλο μου ως πρύτανη;

Αυτή η οπτική γωνία δίνει τη δυνατότητα στον κ. Γιακουμάκη να απεκδυθεί των ευθυνών του. Θεωρεί υπόρρητα ότι ο αξιωματούχος δεν έχει προσωπική ευθύνη στη διαμόρφωση του ρόλου του. Ο πρύτανης είναι ένα ρομποτικό ον, το οποίο εκτελεί μηχανικά τους όρους εντολής του. Δείτε την αντίφαση: ένας υποψήφιος για αιρετό αξίωμα ζήτησε να εκλεγεί πρύτανης για να κάνει τη διαφορά (να αφήσει τη δική του σφραγίδα), αλλά όταν έρχεται η ώρα των δύσκολων αποφάσεων, ο εκλεγείς πρύτανης αποποιείται την προσωπική του ευθύνη! Οι πράξεις του, τώρα, δεν αποτυπώνουν την ιδιαιτερότητα του ηγετικού του χαρακτήρα (με βάση τις οποίες ζήτησε την εκλογή του) αλλά συνάγονται αυτόματα από τον ρόλο του. Την προαίρεση αντικατέστησε η αιτιοκρατία του ρόλου!

Δεύτερον, για να κάνει καλά τη δουλειά του, ο ηγέτης ενός οργανισμού οφείλει να μην εκλαμβάνει τους περιορισμούς του ρόλου του ως δεδομένους, αλλά, αντιθέτως, να αναζητεί τρόπους να τους χρησιμοποιεί δημιουργικά, στα εκάστοτε συμφραζόμενα, για να υλοποιεί συλλογικούς σκοπούς. Ενας ηγέτης που θεωρεί ότι δεν έχει περιθώρια δράσης, δεν ηγείται –ακολουθεί, είναι έρμαιο των περιστάσεων, ακυρώνει τον ex officio πρωτοβουλιακό του ρόλο. Αν η παθητική νοοτροπία γενικευθεί σε έναν οργανισμό, αυτός καταρρέει. Ο ηγέτης δίνει το παράδειγμα της υπεύθυνης δράσης, δεν αναλύει ως «σχολάζων» παρατηρητής τα δρώμενα, ούτε διεκτραγωδεί την ανημπόρια του.

Να το πω διαφορετικά: ο ηγέτης που παίρνει σοβαρά τον ρόλο του τον πλάθει διαρκώς. Υπάρχουν διάφοροι τρόποι να υπάρχεις ως πρύτανης: από το να επιζητείς την «ησυχία» με κάθε τρόπο, μέχρι να στέκεσαι με σθένος απέναντι στον θεσμικό εκφυλισμό. Μπορείς να δέχεσαι αδιαμαρτύρητα τις λοιδορίες τραμπούκων φοιτητών (περίπτωση Μάνθου στο ΑΠΘ) ή να αντιπαρατίθεσαι με σθένος σε αυτές (περίπτωση Φορτσάκη στο ΕΚΠΑ). Επιλέγεις πώς θέλεις να ασκείς τον ρόλο σου· δεν προκύπτουν νομοτελειακά οι πράξεις σου. Ακόμη και σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης, λέει ο Βίκτορ Φρανκλ, το άτομο έχει περιθώρια δράσης.

Τρίτον, η «ενδημική βία» στα ελληνικά πανεπιστήμια διαγωνίζεται, εν μέρει γιατί κύριο μέλημα των πρυτανικών αρχών είναι η «εκτόνωση» δυνητικά βίαιων περιστατικών, όπως ομολογεί κ. Γιακουμάκης, όχι η σθεναρή αντιμετώπισή τους. Με άλλα λόγια, προκρίνεται ο κατευνασμός των τραμπούκων με την ελπίδα ότι θα αποφευχθούν τα χειρότερα. Φρούδα ελπίδα.

Η αλληλεπίδραση Πρυτανικών Αρχών – βίαιων ομάδων είναι ένα επαναλαμβανόμενο «παίγνιο». Κατευνάζοντας κάθε φορά τις βίαιες ομάδες, οι Πρυτανικές Αρχές εκπέμπουν αδυναμία –δηλώνουν ότι είναι έτοιμες να συμβιβαστούν. Η αδυναμία ενθαρρύνει τους τραμπούκους έτσι ώστε να επανέρχονται με την ίδια και χειρότερη συμπεριφορά στους επόμενους γύρους του «παιγνίου». Οταν επιλέγεις (βραχυχρόνιο) συμβιβασμό με τους υποστηρικτές της βίας για να αποφύγεις τη βία, καταλήγεις (μακροχρόνια) με περισσότερη βία! Η στρατηγική του κατευνασμού έχει, βέβαια, τη λογική της: ο κάθε πρύτανης είναι πρόσκαιρος, οπότε έχει συμφέρον να υποχωρεί, το Πανεπιστήμιο όμως (με τα προβλήματά του) μένει. Ετσι πορευόμαστε πάνω από σαράντα χρόνια τώρα!

Θα δούμε άραγε ποτέ έναν δημόσιο αξιωματούχο να έχει γνώμονα δράσης την προσωπική ευθύνη του Καζαντζάκη; «Ν’ αγαπάς την ευθύνη. Να λες εγώ, εγώ μονάχος μου θα σώσω τον κόσμο. Αν χαθεί, εγώ θα φταίω». Δεν ξέρω, αλλά το εύχομαι.

Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick, μέλος της Λέσχης «Σχολάζουσα Διανόηση».