Εξήντα χρόνια από τον θάνατό του, ο Νίκος Καζαντζάκης (Ηράκλειο, 8 Φεβρουαρίου/3 Μαρτίου 1883 – Φράιμπουργκ, 26 Οκτωβρίου 1957) παραμένει, ακόμη και σήμερα, ο πλέον μεταφρασμένος ανά την υφήλιο νεοέλληνας συγγραφέας. Είναι επομένως λογικό να συμπεράνουμε ότι ο Καζαντζάκης είναι παγκοσμίως και ο γνωστότερος συγγραφέας μας. Η περίπτωσή του γίνεται ακόμη πιο ενδιαφέρουσα αν σκεφτούμε ότι ο Καζαντζάκης γράφει σε μια γλώσσα σχεδόν ιδιωματική καθώς εμφανίζονται, έντονα, κάποτε, στοιχεία της κρητικής διαλέκτου. Το γεγονός αυτό τον καθιστά έναν από τους πλέον ευδιάκριτους γλωσσικά, και όχι μόνο, συγγραφείς μας. Οσοι έχουν διαβάσει την Οδύσσειά του, τη μετάφραση της Ιλιάδος και της Οδύσσειας (συνταγμένη από κοινού με τον Ι. Θ. Κακριδή), τα διάσημα μυθιστορήματά του, την Ασκητική, ή τις Τερτσίνες, έχουν δοκιμάσει αυτή την ιδιαιτερότητα. Πέρα, προφανώς, από τη λογοτεχνική, φιλοσοφική και ιδεολογική μοναδικότητά του.
Ομως ο Καζαντζάκης δεν είναι απλώς ο πιο πολυμεταφρασμένος συγγραφέας μας: είναι ταυτόχρονα και ένας ακάματος μεταφραστής, ενδογλωσσικός και διαγλωσσικός, μεταφράζει δηλαδή αρχαία ελληνικά κείμενα όπως και διάσημους ευρωπαίους δημιουργούς και στοχαστές. Στις Εκδόσεις Φέξη κυκλοφορούν μεταφρασμένοι από τον Νικόλαο Καζαντζάκη (έτσι αναφέρεται) επτά πλατωνικοί διάλογοι (Αλκιβιάδης Α και Β, Ιων, Μίνως, Δημόδοκος, Σίσυφος, Κλειτοφών). Ενδιαφέρον είναι ότι από αυτούς τους πλατωνικούς διαλόγους μόνο ένας, ο Ιων, θεωρείται γνήσιος! Ερευνητέον αν αυτή η προτίμηση του Καζαντζάκη σε αυτούς τους αμφισβητούμενους σήμερα διαλόγους υπήρξε προσωπική επιλογή. Από τις διαγλωσσικές μεταφράσεις, και τις πάμπολλες διασκευές βιβλίων για παιδιά, αναφέρουμε κάποιες, πολύ γνωστές: A. Dante (Θεία Κωμωδία), D. Darwin (Περί της γενέσεως των ειδών), H. Bergson (Το γέλιο), F. Nietzsche (Τάδε έφη Ζαρατούστρα, Η γέννησις της τραγωδίας), J. P. Eckermman (Συνομιλία Εκκερμαν με τον Γκαίτε), M. Maeterlinck (Ο θησαυρός των ταπεινών), K. Dickens (Ολιβερ Τουίστ), J. Swift (Τα ταξίδια του Γκιούλιβερ). Από τον J. Vernes διασκευάζει οκτώ έργα για παιδιά: Πειραταί του Αιγαίου, Ο γύρος του κόσμου εις 80 μέρες, Η πλωτή πολιτεία, Μιχαήλ Στρογκώφ κ.ά. Τέλος, σε εφημερίδες της εποχής του ανευρίσκονται πλήθος από μεταφράσεις ισπανών ποιητών, ανάμεσα στις οποίες τρία τραγούδια του Λόρκα.
Σύμφωνα με έναν σχετικό πίνακα του ΕΚΕΒΙ (ενός άλλου πολιτισμικού οργανισμού χαμένου στο ρεύμα της νεοελληνικής πολιτικής αβελτηρίας), που συντάχθηκε πριν από δέκα χρόνια, ο Καζαντζάκης φαίνεται να έχει μεταφρασθεί σε σαράντα μία (41) γλώσσες και διαλέκτους. Στα Αφρικάανς και στα αλβανικά, στα αραβικά, φλαμανδικά, ουκρανικά, καταλανικά, κινεζικά (10 διαφορετικές μεταφράσεις), εβραϊκά, βιετναμέζικα, φινλανδικά, κορεατικά, πορτογαλικά, τουρκικά, αρμενικά, εσθονικά, ισλανδικά, περσικά, ιαπωνικά κ.λπ. Στα αγγλικά, ως το 2007, έχουν καταγραφεί 57 τίτλοι μεταφράσεών του, στα γερμανικά 64 (!), στα γαλλικά 43, στα πορτογαλικά 30, στα τουρκικά 22, στα ιταλικά 13, στα ρωσικά 12, κ.λπ. Εδώ να προστεθούν και όσα έργα του Καζαντζάκη έχουν μεταφραστεί έως και το 2012, όπως καταγράφονται από τις Εκδόσεις Νίκος Καζαντζάκης.
Κανένας από τους δύο νομπελίστες ποιητές μας δεν έχει τόσο πολύ μεταφρασθεί όσο ο Καζαντζάκης. Ο μόνος μεταφρασμένος ποιητής μας που κάπως πλησιάζει τον Καζαντζάκη είναι ο Καβάφης που μεταφράζεται σε 29 γλώσσες/διαλέκτους. Ο Σεφέρης έχει μεταφρασθεί (αν μέτρησα σωστά στην πρόσφατη Βιβλιογραφία Γιώργου Σεφέρη του Δ. Δασκαλόπουλου) σε 23 γλώσσες, ευρωπαϊκές και μη. Να προστεθεί εδώ ότι ο Καζαντζάκης είναι επίσης ένας διάσημος ταξιδευτής του κόσμου. Αντίθετα, ελάχιστα δρομολόγια έκανε στη ζωή του ο Αλεξανδρινός, ο οποίος, ας μην ξεχνάμε, παρέμεινε ένας κατεξοχήν αυτοέγκλειστος ποιητής.
Εν κατακλείδι: Σε αντίθεση με τη διεθνή αναγνώριση του Καζαντζάκη βρίσκεται η μικρόψυχη και ιδεοληπτική αντιμετώπισή του, ενόσω ζούσε, στην ίδια του τη χώρα από κοσμικούς και ιερωμένους. Προφανώς η ιστορία τούς έχει αποστομώσει. Ωστόσο, όσον αφορά τις μεταφράσεις του να προστεθεί και κάτι άλλο: πιστεύω, κάτι που υποστηρίζεται και από άλλους, ότι τελικά ο Καζαντζάκης φαίνεται να γίνεται δεκτός και σεβαστός στη χώρα του μέσα από την ευρωπαϊκή και παγκόσμια πορεία του. Αλλά (παρά ταύτα) δεν πρέπει να λησμονούμε πόσο φανατικά, πόσο εχθρικά και ανόητα τον αντιμετώπιζαν διάφοροι «διανοούμενοι» εθνικόφρονες της εποχής του. Παραθέτουμε (για να μην ξεχνιόμαστε) την άποψη του ακαδημαϊκού Σπ. Μελά (Εστία, Ιανουάριος 1951) όταν έμαθε ότι ο Καζαντζάκης ήταν υποψήφιος για το Νόμπελ. (Βλ. και Κώστας Αρκουδέας, Το χαμένο Νόμπελ, σελ. 133, 2015.) Το παράθεμα έχει σχέση και με το συζητούμενο θέμα των μεταφράσεων του Καζαντζάκη.
«Ο προφητάναξ του ΕΑΜ συναγωνιστής Καζαντζάκης, αφού δεν επέτυχεν ως Ρώσος συγγραφεύς Νικολάι Καζάν, έγινε τώρα… Σουηδός! Το εν μετά το άλλο μεταφράζει και παρουσιάζει κατ’ ευθείαν εις την σουηδικήν τα έργα του Ο Χριστός ξανασταυρώνεται, Ο καπετάν Μιχάλης και το ετοιμαζόμενον νέον δράμα του (sic) Ο τελευταίος πειρασμός. Αυτάς τουλάχιστον τας πληροφορίας μάς παρέχει η λογοτεχνική στήλη μιας συναδέλφου, που παρακολουθεί τον διαπρεπή εαμίτην. Οι συγγραφείς φιλοδοξούν συνήθως να μεταφρασθούν εις γλώσσας μεγάλων χωρών, για να έχουν μεγαλυτέραν απήχησιν και καθιέρωσιν και κέρδη. Η Σουηδία όμως έχει μικρότερον πληθυσμόν από την Ελλάδα και θα ήτο ακατανόητος η… σουηδική αυτή δραστηριότης του προφητάνακτος. Αλλά την εξηγεί επαρκώς η εν Στοκχόλμη απονομή του βραβείου Νόμπελ. Αυτό φαίνεται ότι είναι ο τελευταίος πειρασμός του Νικολάου Καζαντζάκη –συγγνώμην, του Κλάας Κάζανσεν, όπως μεταφράζεται σουηδιστί. Δεν έχουμε να προσθέσουμε τίποτε».
Ούτε κι εμείς, προφανώς.
Ο κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
