Το έγκλημα, η απόλαυση, τα κέρδη

Μετάφραση Ηρακλής Χριστοφορίδης

Εκδόσεις Ενεκεν, 2017

σελ. 246, τιμή 15,05 ευρώ

Δεν είναι πολλά τα προερχόμενα από την αλλοδαπή θεωρητικά βιβλία σχετικά με την αστυνομική λογοτεχνία που κυκλοφορούν στη χώρα μας. Ισως αυτό να συμβαίνει επειδή οι έλληνες εκδότες εκτιμούν ότι το θέμα δεν ενδιαφέρει το αναγνωστικό κοινό κι επομένως δεν θα έχουν καλές πωλήσεις. Οσα έχουν μεταφραστεί στην ελληνική γλώσσα μετριούνται στα δάχτυλα του ενός χεριού. Το πιο σημαντικό είναι η Ανατομία του αστυνομικού μυθιστορήματος (Αγρα, 1986), που όμως αποτελεί συλλογή άρθρων πολλών μελετητών. Τα υπόλοιπα γράφτηκαν από τους ίδιους τους συγγραφείς. Είναι το κλασικό πλέον Η απλή τέχνη του φόνου του Ρέιμοντ Τσάντλερ (Ερατώ, 1982 & Λυχνάρι, 2006), το εγχειρίδιο της Πατρίσια Χάισμιθ Πώς να γράψετε ένα μυθιστόρημα αγωνίας [και δράσης] (Πατάκης, 2007), το Συζητώντας για το αστυνομικό μυθιστόρημα της Π.Ντ. Τζέιμς (Καστανιώτης, 2014). Το κενό είναι εμφανές και ίσως πρέπει να καλυφθεί, ιδίως τώρα που το αστυνομικό μυθιστόρημα διανύει μια περίοδο σχεδόν καθολικής αναγνώρισης.

Πρόσφατα, εκδόθηκε από το περιοδικό Ενεκεν της Θεσσαλονίκης το κλασικό έργο του Ερνέστ Μαντέλ Απολαυστικός φόνος, όπου ο μαρξιστής στοχαστής επιχειρεί να μιλήσει για το λογοτεχνικό είδος που ανέκαθεν είχε τεράστια αναγνωστική απήχηση, αλλά το είχαν κατατάξει στην παραλογοτεχνία και οι ειδικοί απαξιούσαν ν’ ασχοληθούν με αυτό.

Ο Μαντέλ γεννήθηκε στη Φρανκφούρτη της Γερμανίας τον Απρίλιο του 1923. Λίγο πριν από την άνοδο του ναζισμού στη Γερμανία η οικογένειά του αυτοεξορίστηκε στο Βέλγιο για να σωθεί από τη βέβαιη σύλληψη. Σε ηλικία δεκαέξι ετών οργανώθηκε στο βελγικό τμήμα της νεοϊδρυθείσας τροτσκιστικής 4ης Διεθνούς και στα δεκαοκτώ του έγινε μέλος της Κεντρικής Επιτροπής. Το 1941 συνελήφθη από τους Ναζί για διανομή αντιφασιστικών προκηρύξεων. Προπαγανδίζοντας τον σοσιαλισμό μέσα στη φυλακή, κατόρθωσε να πείσει τους γερμανούς στρατιώτες να τον βοηθήσουν να δραπετεύσει. Αργότερα συνελήφθη ξανά και αποφυλακίστηκε με την κατάρρευση του ναζισμού. Στα είκοσι τρία του έγινε μέλος της Ενιαίας Γραμματείας της 4ης Διεθνούς, της οποίας παρέμεινε ηγετικό στέλεχος μέχρι τον θάνατό του το 1995. Επαιξε ηγετικό ρόλο σε απεργίες στο Βέλγιο το 1961-62 και στα γεγονότα του Μάη του ’68, ενώ έγραψε δοκιμιακά βιβλία –στην Ελλάδα κυκλοφορούν αρκετά από αυτά.

Ο Απολαυστικός φόνος είναι, σύμφωνα με τον συγγραφέα του, η κοινωνική ιστορία του αστυνομικού μυθιστορήματος. Γράφτηκε στα αγγλικά, εκδόθηκε το 1984 και αποτελείται από δεκαέξι κεφάλαια. Το τελευταίο, το δέκατο έβδομο κεφάλαιο της ελληνικής έκδοσης, γράφτηκε αργότερα (το μετέφρασε ο ποιητής και εκδότης του περιοδικού Ενεκεν Γιώργος Γιαννόπουλος). Στον πρόλογό του ο Μαντέλ λέει: «Επιτρέψτε μου να εξομολογηθώ στην αρχή τούτου του βιβλίου ότι μου αρέσει να διαβάζω αστυνομικά μυθιστορήματα. Αποτελούν ουσιαστικά μια διασκέδαση μέσω της απόδρασης, όταν τα διαβάζεις δεν σκέφτεσαι τίποτε άλλο και όταν τα τελειώσεις δεν τα ξανασκέφτεσαι ποτέ ξανά».

Στη συνέχεια αναρωτιέται: «Αλλά όμως ανακύπτει το εξής ερώτημα: γιατί κάποιος να επιζητά τη διασκέδαση μέσω της απόδρασης; Γιατί αυτή παίρνει μια λογοτεχνική μορφή αντί τη μορφή του καπνού ή του αλκοόλ; Τι είδους ορμές ωθούν τους ανθρώπους να ικανοποιούνται από την κατανάλωση των ιστοριών εγκλημάτων;». Κατ’ αυτόν, πρόκειται για ένα κοινωνικό φαινόμενο, αφού εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο διαβάζουν αστυνομικές ιστορίες, ενώ πολλοί «από τους συγγραφείς τους και αρκετοί από τους καπιταλιστές εκδότες έχουν γίνει εκατομμυριούχοι μέσω της παραγωγής αυτού του εμπορεύματος». Γιατί συμβαίνει αυτό; Ποιες ανάγκες καλύπτει η ανάγνωση αστυνομικών μυθιστορημάτων; Θέλοντας να απαντήσει σε αυτά τα ερωτήματα, ο Μαντέλ επιχειρεί να προσεγγίσει το θέμα μέσω της «κλασικής διαλεκτικής μεθόδου» όπως αναπτύχθηκε από τον Χέγκελ και τον Μαρξ.

Φόνοι, προσθέτει ο συγγραφέας, βρίσκονται σε πολλά κλασικά έργα της λογοτεχνίας, καθώς και στη Βίβλο. Υπάρχουν στον Σοφοκλή, στον Σαίξπηρ, στον Γκαίτε, στον Σταντάλ, στον Ντοστογέφσκι, στον Ιψεν. Εκεί όμως οι φόνοι ενσωματώνονται σε πολυδιάστατες ιστορίες. Οταν ο φόνος γίνεται η κύρια διάσταση της ιστορίας, όταν υποβιβάζεται από ανθρώπινο δράμα σε ένα μυστήριο που πρέπει να λυθεί, τότε έχουμε το λογοτεχνικό είδος που αποκαλείται αστυνομικό. Το συγκεκριμένο είδος γεννήθηκε στα μέσα του 19ου αιώνα ταυτόχρονα σε τρεις χώρες: τις ΗΠΑ, τη Γαλλία και την Αγγλία. Οι λαϊκοί ήρωες, οι ληστές, όπως ο Ρομπέν των Δασών, μετατράπηκαν σε εγκληματίες των πόλεων και ακολούθως σε ήρωες της αστυνομικής λογοτεχνίας. Το 1880 το Παρίσι μαστιζόταν από μεγάλη εγκληματικότητα. Ο Μπαλζάκ εκτιμά ότι στη διάρκεια της Παλινόρθωσης υπήρχαν στο Παρίσι 20.000 επαγγελματίες εγκληματίες που αντιμετώπιζαν μια ισάριθμη στρατιωτική φρουρά, ενώ συσχετίζει την αύξηση των εγκληματιών με την άνοδο του καπιταλισμού και τη συνακόλουθη αύξηση της ανεργίας.

Η αυξανόμενη εγκληματικότητα μεταφέρθηκε τόσο στο λαϊκό θέατρο όσο και στον λαϊκό Τύπο, που αποτελούσαν επιχειρήσεις οι οποίες, για να αυξήσουν τα κέρδη τους, ικανοποιούσαν «την όρεξη του κοινού για ανατριχιαστικές ιστορίες δολοφονιών», είτε πραγματικών είτε φανταστικών. Ηδη η αυξανόμενη ψύχωση με το έγκλημα οδήγησε τον Τόμας ντε Κουίνσι στο γράψιμο του βιβλίου Η δολοφονία ως μία εκ των καλών τεχνών (1827), όπου μιλούσε για την απόλαυση που προσφέρει ο φόνος. Αυτός ήταν ο πρώτος που συνέδεσε τη λαϊκή δημοσιογραφία και τη συγγραφή αφηγημάτων με φόνους, ένα είδος που υπηρέτησαν ο Ντίκενς, ο Γουίλκι Κόλινς, ο Πόου, ο Εμίλ Γκαμποριό, ο Γκαστόν Λερού, ο Κόναν Ντόιλ, η Κρίστι. Κι ύστερα ήρθε η εποχή του οργανωμένου εγκλήματος στις ΗΠΑ με το περιοδικό Μαύρη Μάσκα, τον Ντάσιελ Χάμετ, τον Ρέιμοντ Τσάντλερ, κάτι που σήμανε το τέλος για τις «αστυνομικές ιστορίες του σαλονιού», δηλαδή τις ιστορίες με αινίγματα.

Το βιβλίο τελειώνει με την εμφάνιση στη Γαλλία του «νεο-πολάρ», με εισηγητή τον Ζαν-Πατρίκ Μανσέτ, που είναι προϊόν του Μάη του ’68. Θα μπορούσαμε, σημειώνει ο Ερνέστ Μαντέλ, να αποκαλέσουμε το νέο είδος «επαναστατικό αστυνομικό μυθιστόρημα». Και καταλήγει: «Η άνθηση του αστυνομικού μυθιστορήματος πιθανόν να εξηγείται από το γεγονός ότι συνολικά η αστική κοινωνία είναι μια εγκληματική κοινωνία».