Η Οκτωβριανή Επανάσταση που συγκλόνισε τον κόσμο

Μετάφραση Τρισεύγενη Παπαϊωάννου

Eκδόσεις Οκτώ, 2017

σελ. 245, τιμή 15,50 ευρώ

Αναρίθμητες σελίδες έχουν γραφτεί για την Οκτωβριανή Επανάσταση (η οποία σύμφωνα με το γρηγοριανό ημερολόγιο δεν ξέσπασε τον Οκτώβριο αλλά στις 7 Νοεμβρίου του 1917) και το ερώτημα είναι αν κάτι νέο θα μπορούσε να προστεθεί στα όσα ως τώρα έχουν καταγραφεί και αναλυθεί από την πλευρά τόσο των Ρώσων όσο και των Δυτικών. Το αρχειακό υλικό όμως στο οποίο απέκτησαν πρόσβαση μετά την περεστρόικα του Γκορμπατσόφ οι ιστορικοί τούς έδωσε τη δυνατότητα να μελετήσουν το σοβιετικό σύστημα από τις απαρχές του ως την κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Οσον αφορά ωστόσο τα γεγονότα καθαυτά που οδήγησαν στην επανάσταση και στην κατάληψη της εξουσίας από τους μπολσεβίκους δεν προστέθηκε επί της ουσίας τίποτε που δεν το γνωρίζαμε. Εκτός βέβαια από το ότι έχουμε ένα νέο φαινόμενο: αρκετοί –και ανάμεσά τους κάποιοι επιφανείς, όπως ο νομπελίστας ποιητής Γιόζεφ Μπρόντσκι –έχουν υποστηρίξει πως δεν επρόκειτο για επανάσταση αλλά για ένα καλά οργανωμένο πραξικόπημα.

Βέβαια, το ότι ο Οκτώβριος του 1917 άλλαξε τον ρου της Ιστορίας είναι γεγονός που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση. Γι’ αυτό και το ευσύνοπτο βιβλίο του Ρόμπερτ Σέρβις, ομότιμου καθηγητή της Ρωσικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και μέλους της Βρετανικής Ακαδημίας, είναι ιδιαίτερα χρήσιμο, ιδίως για τη νεότερη γενιά των αναγνωστών που θέλει να σχηματίσει μιαν αρκετά εμπεριστατωμένη εικόνα για τα γεγονότα της εποχής. Είναι όμως χρήσιμο και για έναν άλλον λόγο: καλύπτει και μια αρκετά μεγάλη χρονική περίοδο. Δεκατρία χρόνια πριν από το 1917 και δέκα χρόνια κατόπιν. Οπως υποστήριξε ο ίδιος, «διευρύνοντας το φάσμα της έρευνας μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα την επανάσταση».

Τα χρόνια που προηγήθηκαν, από το 1900 ως το 1917, προετοίμασαν την επανάσταση. Για την ακρίβεια όμως, μέσα σε εκείνη τη χρονιά είχαμε στην πραγματικότητα δύο επαναστάσεις: τον Φεβρουάριο εκείνης της χρονιάς κλονίζεται η αυτοκρατορία των Ρομανόφ και δύο μήνες αργότερα πέφτει. Δημιουργείται μια συμμαχία φιλελευθέρων και σοσιαλιστών που αποδείχθηκε τελείως ανεπαρκής να αντιμετωπίσει το χάος που επικρατούσε στη Ρωσία, η οποία επιπλέον είχε εμπλακεί σε έναν καταστροφικό πόλεμο εναντίον των Κεντρικών Δυνάμεων. Η ζωή εκείνης της κυβέρνησης δεν θα ξεπερνούσε τους επτά μήνες, ώσπου ο ηγέτης των μπολσεβίκων, ο Βλαδίμηρος Λένιν, θα έριχνε το σύνθημα «όλη η εξουσία στα σοβιέτ» και οι μπολσεβίκοι θα καταλάμβαναν την εξουσία.

Ο υπόλοιπος κόσμος δεν θα αντιλαμβανόταν αμέσως τη σημασία αυτού του γεγονότος, το οποίο δεν περιοριζόταν φυσικά στα όσα συνέβαιναν στους δρόμους της Πετρούπολης (παρόμοια γεγονότα είχαν συμβεί και κατά το παρελθόν) αλλά στη νέα πραγματικότητα που έφερναν οι μπολσεβίκοι στην παγκόσμια σκηνή. Διατάγματα που ανέτρεπαν την κοινωνική τάξη εκδόθηκαν σε χρόνο μηδέν. Για πρώτη φορά στα παγκόσμια χρονικά μια κυβέρνηση που αποτελούνταν αμιγώς από σοσιαλιστές καταλάμβανε την εξουσία.

Οι μπολσεβίκοι ήταν πολύ πιο ριζοσπαστικοί από τους σοσιαλιστές που είχαν συμμαχήσει με τους φιλελεύθερους. Μάλιστα, για να τονίσουν τη διαφορά τους άρχισαν να αυτοαποκαλούνται κομμουνιστές. Αυτό όμως που τους ξεχώριζε ήταν το ότι πίστευαν πως η Ιστορία βρισκόταν με το μέρος τους. Με την έννοια αυτή η ανθρωπότητα εισερχόταν σε μια νέα εποχή και δεν είναι τυχαίο που η επανάστασή τους στη συνείδηση των ριζοσπαστών αριστερών παγκοσμίως λειτουργούσε ως παράδειγμα και σε μεγάλο βαθμό ως πρότυπο.

Ο Σέρβις υποστηρίζει πως οι περισσότεροι τότε εκτός Ρωσίας πίστευαν ότι το καθεστώς δεν θα επιβίωνε και πως οι ίδιοι οι μπολσεβίκοι θεωρούσαν ότι απαραίτητη προϋπόθεση για την επιβίωσή του ήταν η υποστήριξή τους από αλλού και κάποιοι, όπως ο Τρότσκι, ότι θα ήταν το προοίμιο για την παγκόσμια επανάσταση.

Η σύγκρουση αργότερα του Τρότσκι με τον Στάλιν επιβεβαίωνε, κατά κάποιον τρόπο, τα όσα λέει ο Σέρβις –αν και το βιβλίο του σταματά στο 1927, τρία χρόνια μετά τον θάνατο του Λένιν. Ο συγγραφέας υποστηρίζει επιπλέον πως ο φόβος του κομμουνισμού επέδρασε στο να εγκαθιδρυθούν στην Ευρώπη κατά τον Μεσοπόλεμο αυταρχικά και φασιστικά καθεστώτα. Αυτό όμως είναι ένα ζήτημα πολύ πιο περίπλοκο. Το γεγονός ότι το σοβιετικό καθεστώς υπήρξε για αρκετά χρόνια το πρότυπο το οποίο ακολουθούσαν σε γενικές γραμμές τα νέα κομμουνιστικά κράτη τα οποία είχαν δημιουργηθεί μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο έχει μια ακόμα σημασία: η Οκτωβριανή Επανάσταση θα επηρέαζε το μέλλον με πολλούς τρόπους (αν και όχι στο βάθος χρόνου που πίστευαν οι μπολσεβίκοι) –και άρα αποτελεί ειδοποιό γνώρισμα μιας ορισμένης κατηγορίας της νεωτερικότητας. Και αυτό το τονίζει ο Σέρβις, ο οποίος ως γνήσιος ιστορικός δεν εξιδανικεύει αλλά ούτε και δαιμονοποιεί τους μπολσεβίκους εκείνης της εποχής.

Η ελληνική μετάφραση ακολουθεί την τέταρτη έκδοση του βιβλίου που η αρχική του μορφή αναθεωρήθηκε από τον συγγραφέα, ο οποίος έλαβε υπόψη τα στοιχεία που από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 άρχισε να φέρνει στο φως η νεότερη έρευνα. Το βασικό συμπέρασμα ωστόσο μπορεί να συνοψιστεί σε μια παρατήρηση: οι μπολσεβίκοι επιχείρησαν να δημιουργήσουν μια νέα κοινωνία πάνω στα ερείπια μιας αυτοκρατορίας. Εχοντας νικήσει στον εμφύλιο πόλεμο πίστεψαν ότι κάτι τέτοιο ήταν εφικτό. Την πίστη τους την ενίσχυε και το γεγονός ότι μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση άρχισαν να δημιουργούνται κομμουνιστικά κόμματα σε όλον τον κόσμο. Για χρόνια η ΕΣΣΔ κρινόταν, πολλές φορές και από τους αντιπάλους της, με τους δικούς της όρους –και αυτό δεν οφειλόταν μόνο στο σύστημα της οργανωμένης προπαγάνδας αλλά και στο γεγονός ότι εκείνη η επανάσταση είχε δημιουργήσει ένα καθεστώς που επηρέαζε τις παγκόσμιες εξελίξεις από θέση ισχύος.

Το βιβλίο του Ρόμπερτ Σέρβις, για τον μέσο αναγνώστη που θέλει να είναι ενημερωμένος, έχει επομένως και μια επιπλέον σημασία. Μας βοηθά να κατανοήσουμε τον κόσμο που ζούμε. Το αν το ιστορικό κληροδότημα είναι επαχθές δεν αποτελεί αιτία να το παραμερίζει κανείς –πόσω μάλλον να το αγνοεί. Δεν είναι επομένως μόνο «οι δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο» (όπως λέει ο τίτλος του διάσημου βιβλίου του Τζον Ριντ), αλλά μια ολόκληρη ιστορική περίοδος, και κυρίως το «μετά» το 1917 μέσα από τις ποικίλες μεταμορφώσεις του.