Ο δρόμος μιας «καθαρής εξόδου» από το τρίτο Μνημόνιο δεν θα είναι καθόλου εύκολος για την Αθήνα και η πρώτιστη προτεραιότητα της κυβέρνησης πρέπει να είναι η ταχεία ολοκλήρωση τουλάχιστον δύο αξιολογήσεων ως τον Ιούνιο του 2018. Σε διαφορετική περίπτωση, όπως χαρακτηριστικά επισημαίνουν άριστα ενημερωμένες πηγές των θεσμών, η κυβέρνηση Τσίπρα θα μπορούσε να διαπράξει ένα λάθος ανάλογο εκείνου που διέπραξε η κυβέρνηση Σαμαρά το δεύτερο εξάμηνο του 2014.

«Είναι άλλο πράγμα να περνάς τη γραμμή του τερματισμού και άλλο πράγμα να τη βλέπεις να πλησιάζει» σημειώνουν χαρακτηριστικά οι ίδιες πηγές, τονίζοντας όμως ότι έχουν, σε σημαντικό βαθμό, διαμορφωθεί οι συνθήκες ώστε η Ελλάδα να περάσει στη μεταμνημονιακή εποχή μετά το πέρας του τρέχοντος προγράμματος προσαρμογής στις 20 Αυγούστου 2018. Σε αυτό το πλαίσιο, η εξειδίκευση των μέτρων ελάφρυνσης του χρέους, η συγκρότηση της νέας γερμανικής κυβέρνησης, το ξεκαθάρισμα του ρόλου που θέλει (ή δεν θέλει) να διαδραματίσει το ΔΝΤ και οι εξελίξεις στην αρχιτεκτονική της ευρωζώνης θα βαρύνουν επί του τελικού αποτελέσματος.
Απαιτητικό χρονοδιάγραμμα
Το χρονοδιάγραμμα όμως, όπως και οι προϋποθέσεις, είναι ιδιαίτερα απαιτητικά. Η πρώτη και βασικότερη εξ αυτών είναι η έγκαιρη ολοκλήρωση της αξιολόγησης, ει δυνατόν μέχρι τα τέλη Δεκεμβρίου. Οι επικεφαλής των θεσμών πιάνουν από αύριο δουλειά και θα μείνουν στην Αθήνα για μία εβδομάδα. Ο σχεδιασμός είναι να ξαναέλθουν περί τα τέλη Νοεμβρίου ή τις αρχές Δεκεμβρίου, ώστε να δουν πόσο έχει προχωρήσει η υλοποίηση των προαπαιτουμένων. Από την πλευρά των ευρωπαϊκών θεσμών υπάρχουν περίπου 100 προαπαιτούμενα και η πραγματικότητα είναι ότι η κυβέρνηση έχει μείνει πίσω στην υλοποίησή τους, ενώ περίπου άλλα 20 προαπαιτούμενα έχουν τεθεί από την πλευρά του ΔΝΤ.
Ο λόγος των καθυστερήσεων, σύμφωνα με πηγές των θεσμών, εστιάζεται στο γεγονός ότι πλέον τα προαπαιτούμενα δεν αφορούν την απλή νομοθέτηση ορισμένων μέτρων, αλλά την υλοποίησή τους (σε ποσοστό περίπου 75%). «Στο σημείο αυτό αποδεικνύεται πόσο ελλειμματική ή απρόθυμη είναι η ελληνική γραφειοκρατία αλλά και ορισμένοι υπουργοί» τονίζουν χαρακτηριστικά, υπενθυμίζοντας την περίπτωση του Ελληνικού. «Δεν αρκούν επομένως η θέληση και η επιθυμία του Αλέξη Τσίπρα και του Ευκλείδη Τσακαλώτου» προσθέτουν. Αν η τρίτη αξιολόγηση τελειώσει εγκαίρως, έστω στις αρχές Ιανουαρίου, θα αποφευχθούν δράματα, καθώς οι διαδικασίες έγκρισης και εκταμίευσης της επόμενης δόσης θα μπορέσουν να ολοκληρωθούν μέσα στον Φεβρουάριο. Δεν αποκλείεται μάλιστα η δόση αυτή να είναι μεγαλύτερη από τους αρχικούς υπολογισμούς, ώστε να βοηθήσει τόσο στην αποπληρωμή ληξιπρόθεσμων οφειλών όσο και στην ενίσχυση του «μαξιλαριού ρευστότητας» που θα ευνοήσει την κάλυψη των ελληνικών χρηματοδοτικών αναγκών μετά το πέρας του Μνημονίου. Με βάση τους σημερινούς υπολογισμούς, το «μαξιλάρι» αυτό προβλέπεται να ανέλθει σε 8 δισεκατομμύρια ευρώ. Θα μπορούσε όμως, υπό προϋποθέσεις, να ανέλθει σε 12 ή 13 δισ. ευρώ.
Οι θεσμοί θα ελέγξουν επίσης εξονυχιστικά το σχέδιο προϋπολογισμού του 2018 και, όπως σημειώνουν κοινοτικοί αξιωματούχοι, όλα δείχνουν ότι το όριο του 3% για το πρωτογενές πλεόνασμα θα ξεπεραστεί. Ισως είναι δύσκολο να υλοποιηθεί ο στόχος του 3,5%, αλλά και πάλι δεν πρόκειται το πλεόνασμα να πέσει εντός των πολύ συντηρητικών προβλέψεων του Ταμείου. Το συμπέρασμα στις Βρυξέλλες είναι όπως φαίνεται ένα: ουδείς θέλει επιπλέον δημοσιονομικά μέτρα.
Το ορόσημο του Ιουνίου
Το δεύτερο στάδιο της διαδικασίας έχει ορίζοντα τον Ιούνιο του 2018. Είναι ξεκάθαρο, όπως παραδέχονται υψηλόβαθμες πηγές των θεσμών, ότι η Ελλάδα δεν θα βγει από το πρόγραμμα με τον «έμμεσο» τρόπο με το οποίο το έπραξαν η Πορτογαλία και η Κύπρος, όπου η τελευταία αξιολόγηση ουσιαστικά δεν ολοκληρώθηκε. Η τέταρτη αξιολόγηση κρίνεται ως απαραίτητη για τον επιπλέον λόγο ότι θα συνδυαστεί με την εξειδίκευση των μέτρων για το χρέος.
Το ορόσημο του Ιουνίου είναι κρίσιμο, διότι ως τότε πρέπει να έχει τελειώσει η επόμενη αξιολόγηση και να έχουν ολοκληρωθεί όλες οι παρελκόμενες κοινοβουλευτικές διαδικασίες στα κράτη-μέλη, που υπολογίζονται σε περίπου 6 εβδομάδες. Δεν πρόκειται για αμελητέα προϋπόθεση διότι τα κοινοβούλια στα περισσότερα κράτη-μέλη σταματούν τις εργασίες τους τον Ιούλιο και τον Αύγουστο του 2018 που λήγει το πρόγραμμα, ο ESM δεν θα μπορεί ούτε να χρησιμοποιήσει κονδύλια από τα προβλεφθέντα 86 δισεκατομμύρια ευρώ ούτε «να τρέξει» την υλοποίηση των μέτρων για το χρέος. Επιπλέον, οι παράμετροι των μεσοπρόθεσμων μέτρων για το χρέος μπορεί να υπάρχουν, π.χ. η αναβολή πληρωμής ή η χαριστική περίοδος στα επιτόκια των δανείων για 0-15 χρόνια ή η εφαρμογή τής (δεξιοτεχνικά κρυμμένης μέσα στους δαιδάλους της διπλωματικής γλώσσας) «γαλλικής φόρμουλας» για σύνδεση των αποπληρωμών με τον ρυθμό ανάπτυξης, αλλά η εξειδίκευση λείπει. Θα πρέπει δε να θεωρείται δεδομένο ότι εξαιτίας της έλλειψης εμπιστοσύνης προς την Αθήνα, τα μέτρα για το χρέος θα συνδεθούν με όρους αιρεσιμότητας που σε μεγάλο βαθμό θα καθορίσουν τη μορφή της μεταμνημονιακής επιτήρησης.
Η ασαφής στάση του ΔΝΤ

Πέραν όλων αυτών όμως, ο απόλυτος «άγνωστος Χ» είναι η στάση που θα τηρήσει το ΔΝΤ. Μοιάζει σαφές ότι οι σχέσεις του Ταμείου με την πλειοψηφία των Ευρωπαίων έχουν διαρραγεί. Η επιμονή του ΔΝΤ στην ελάφρυνση χρέους έχει οξύνει τα πνεύματα ενώ ο πρόσφατος όρος του για έλεγχο των στοιχείων ενεργητικού των ελληνικών τραπεζών έδειξε πόσο απρόβλεπτη μπορεί να είναι η στάση του. Το πρόβλημα με το Ταμείο είναι ότι το περασμένο καλοκαίρι αποφάσισε την επί της αρχής συμμετοχή του, άρα με ένα ουσιαστικά ανενεργό πρόγραμμα χωρίς χρηματοδότηση. Θα το ενεργοποιήσει όμως, και αν ναι πότε; Σύμφωνα με μια γραμμή πληροφόρησης, η Κριστίν Λαγκάρντ είπε στον κ. Τσακαλώτο κατά την πρόσφατη συνάντησή τους στην Ουάσιγκτον ότι θα ήθελε ταχεία ολοκλήρωση της αξιολόγησης, ώστε στη συνέχεια να αρχίσει η εξειδίκευση των μέτρων για το χρέος. Το χρονοδιάγραμμα αυτό όμως, εφόσον ισχύει, δεν μοιάζει να συμπίπτει με το ευρωπαϊκό.

Ακόμη και αν το ΔΝΤ κρίνει ότι θέλει να αποχωρήσει, σίγουρα όμως θα εγερθούν θέματα πολιτικής φύσεως για ορισμένες χώρες. Αν τα μέτρα για το χρέος εξειδικευθούν περί τον Ιούνιο, τότε το Ταμείο ίσως να μην έχει λόγο να ενεργοποιήσει το δικό του πρόγραμμα, αφού εκείνο του ESM θα εκπνέει λίγο αργότερα. Ορισμένοι αναλυτές με γνώση του παρασκηνίου σημείωναν ότι το Ταμείο θα μπορούσε να εξακολουθήσει να είναι χρήσιμο ως ένα είδος «τεχνικού συμβούλου» που χωρίς να συμμετέχει ενεργά προσφέρει δωρεάν τις υπηρεσίες του για τη χάραξη σκληρών μέτρων εν είδει «ανεξάρτητου μπαμπούλα».

Ολα αυτά φυσικά ίσως συνδεθούν με τη μορφή που θα λάβει η επιτήρηση της Ελλάδος μετά τον Αύγουστο του 2018. Είναι κοινό μυστικό ότι πολλοί στην ευρωζώνη δεν αρκούνται με την απλή επιστροφή της Ελλάδος σε ένα καθεστώς επιτήρησης στο πλαίσιο του Συμφώνου Σταθερότητας και Ανάπτυξης και του Κανονισμού «Two Pack». Θα ήθελαν κάτι περισσότερο και το όπλο για κάτι τέτοιο είναι γυμνό διά γυμνού οφθαλμού: αφορά τα μέτρα για το χρέος και τη συνδεδεμένη με αυτά αιρεσιμότητα.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ