Οι κυνηγοί των αόρατων απειλών

Η ξαφνική ανησυχία για την εμφάνιση ραδιενεργού ρουθηνίου στην ατμόσφαιρα, έντονα εξωτερικευμένη από τα τηλεοπτικά μέσα ενημέρωσης, έφερε σε πρώτο πλάνο την Ελληνική Επιτροπή Ατομικής Ενεργείας (ΕΕΑΕ), που έχει ως αποστολή την προστασία μας από τις κάθε είδους ακτινοβολίες. Πρόκειται για δημόσια υπηρεσία που κάθε άλλο παρά διεκδικεί μια τέτοια προβολή. Και αυτό έγινε κατανοητό και από το ότι αρκέστηκε στη διάρκεια της κρίσιμης εβδομάδας σε έγκυρες μεν και καθησυχαστικές ανακοινώσεις, βασισμένες στις μετρήσεις και μόνον, χωρίς όμως να επιδιώξει μιαν, αχρείαστη εκείνη τη στιγμή, προβολή (όπως έχει συμβεί με άλλες υπηρεσίες).

Μετά λοιπόν τον θόρυβο των τελευταίων ημερών, θελήσαμε για λογαριασμό του ΒΗΜΑ-Science να μάθουμε ποιες είναι οι δραστηριότητες της ΕΕΑΕ. Αλλά όχι μόνον αυτό. Θα θέλαμε πιο πολύ να μάθουν οι αναγνώστες μας σε ποια θέματα, σχετικά με την καθημερινή τους πραγματικότητα, μπορούν να περιμένουν ή και να ζητήσουν βοήθεια (πολλές φορές και δωρεάν) από όσους εργάζονται στην υπηρεσία αυτή. Η οποία, όπως ανακαλύψαμε, παρακαλάει να της βάζουν δουλειά οι πολίτες!

Οπως ίσως θα φανεί στο τέλος, δεν είναι λίγα ούτε ασήμαντα τα όσα γίνονται εκεί, στους πρόποδες του Υμηττού. Φθάνοντας πάντως ακόμη και στην πόρτα του κτιρίου της ΕΕΑΕ, με τα πεύκα να το πολιορκούν στενά από όλες τις πλευρές, στον περίβολο του Κέντρου Ερευνών «Δημόκριτος» (διοικητικά είναι εντελώς ανεξάρτητη από αυτό), επικρατεί απόλυτη ησυχία. Στο εσωτερικό όμως υπάρχει ένας αρκετά μεγάλος αριθμός εργαστηρίων όπου εκεί έχουμε και έρευνα και προγραμματισμό για συνεχείς ελέγχους. Και όχι μόνον για τη ραδιενέργεια στο περιβάλλον, αφού παρακολουθούνται και όσοι κατ’ επάγγελμα, σε κλειστούς χώρους, έρχονται σε επαφή με τα κρατικά και ιδιωτικά μηχανήματα της πυρηνικής ιατρικής, των ακτίνων Χ ή με τους αξονικούς τομογράφους που χρησιμοποιούν χιλιάδες άνθρωποι κάθε ημέρα. Επίσης γίνεται εκπαίδευση των τελωνειακών υπαλλήλων και ο εφοδιασμός τους με τα κατάλληλα μηχανήματα ώστε στις εισόδους της χώρας να έχουμε τον εντοπισμό παράνομα εισαγόμενων ραδιενεργών υλικών ενώ ελέγχεται ακόμη και η ακτινοβολία που παίρνουν πιλότοι και αεροσυνοδοί, όσοι δηλαδή είναι υποχρεωμένοι να έχουν πολλές ώρες πτήσεων κάθε μήνα. Ακόμη και για ενδεχόμενο απρόοπτο επεισόδιο μεγάλης και ξαφνικής εμφάνισης ραδιενέργειας είτε από γειτονικό κράτος είτε εξ… ουρανού (π.χ. συντριβή ενός δορυφόρου στο ελληνικό έδαφος), η ΕΕΑΕ έχει εκπονήσει τα αντίστοιχα σχέδια δράσης.

Στο «τμήμα ελέγχου της ραδιενέργειας περιβάλλοντος» φαίνεται να έχουν ως οδηγό τη φράση του Ρίτσαρντ Φέινμαν: «Αν μία μόνον πρόταση έμελλε να διασωθεί από τον πολιτισμό μας τότε αυτή θα έπρεπε να είναι ότι «η ύλη αποτελείται από άτομα»». Διότι με άτομα ασχολούνται σε τελευταία ανάλυση. Αλλά τα άτομα αυτά διαθέτουν (επικίνδυνη) ιδιαιτερότητα και ένα ξεχωριστό, κάπως δύσκολο, όνομα ως ομάδα.

Πρόκειται για άτομα με τόση ενέργεια στον πυρήνα τους που αυτό τα κάνει να είναι ασταθή. Η παραπάνω ενέργεια, για να γίνει ο πυρήνας πιο σταθερός, μπορεί να μεταφερθεί σε κάποιο από τα ηλεκτρόνια του ατόμου αλλά πιο συχνά οδηγεί είτε στην εκπομπή από τον πυρήνα ακτινοβολίας-γ, που είναι φωτόνια υψηλής ενέργειας, είτε ενός σωματιδίου -α ή ενός -β.

Το συλλογικό όνομα αυτών των ατόμων είναι ραδιονουκλίδια, οι εκπομπές τους είναι γνωστές ως ιοντίζουσες ακτινοβολίες και αποτελούν κίνδυνο για την ανθρώπινη υγεία.

Οι έλεγχοι μπορούν να φέρουν τους ανθρώπους του τμήματος πότε σε ένα τελωνείο στα σύνορα της χώρας και πότε σε ένα πλοίο. Και ενδιάμεσα στις μάντρες που παραλαμβάνουν παλιά μέταλλα. Στα τελωνεία έχουν μοιράσει φορητές συσκευές ανίχνευσης αλλά εκπαιδεύουν κιόλας τους τελωνειακούς υπαλλήλους στο πώς να μην ξεγελιούνται από τεχνάσματα στον χώρο των φορτίων βρίσκοντας και διακρίνοντας το σωστό φάσμα κάθε ραδιονουκλιδίου.

Ενα πλοίο που πρέπει να πάει για διάλυση π.χ. στην Τουρκία και απαιτείται πιστοποιητικό ότι δεν φέρει ραδιενεργά τμήματα, πρέπει να σαρωθεί ολόκληρο(!). Επίσης παλαιοί κινητήρες αεροπλάνων που εισάγονται για οποιονδήποτε λόγο έχουν φτιαχτεί με κράματα όπου υπάρχει μέσα και ραδιενεργό υλικό και όταν κάποιοι επιχειρούν να κόψουν το υλικό αυτό κινδυνεύουν πραγματικά. Οπως αναφέρει ο επικεφαλής της ομάδας: «Ο χάλυβας είναι ένα από τα σημαντικότερα βιομηχανικά υλικά με ετήσιο ρυθμό παραγωγής 770 εκατομμύρια τόνους. Τα τελευταία χρόνια έχει ενταθεί η χρήση παλαιών μετάλλων στη βιομηχανία παρασκευής του. Υπάρχει πιθανότητα παλαιά μέταλλα μολυσμένα με ραδιενέργεια να ρυπάνουν τον παραγόμενο σήμερα χάλυβα». Η ραδιενεργός ρύπανση του χάλυβα, για την κατασκευή του οποίου χρησιμοποιήθηκαν παλαιά μέταλλα, μπορεί να προέρχεται από: ραδιενεργές πηγές που χρησιμοποιούνται σε βιομηχανικές ή ιατρικές εφαρμογές, φυσικά ραδιονουκλίδια συσσωρευμένα σε χαλύβδινα υλικά που χρησιμοποιούνται σε βιομηχανίες πετρελαιοειδών ή στη χημική βιομηχανία και ρύπανση ή ενεργοποίηση των μετάλλων κατά τη χρησιμοποίησή τους σε πυρηνικές εγκαταστάσεις όπως σε εγκαταστάσεις εμπλουτισμού, εγκαταστάσεις επανεπεξεργασίας, πυρηνικούς αντιδραστήρες, πυρηνικούς σταθμούς ή πυρηνοκίνητα υποβρύχια.

Κάτι άλλο, που περνάει απαρατήρητο από τον κόσμο, είναι το ότι σε υπόγειους χώρους, όπως τα σπήλαια, οι στοές των ορυχείων, τα υπόγεια των κτιρίων, οι σταθμοί του μετρό, εκεί η εξωτερική ακτινοβόληση του ανθρώπου από φυσικά ραδιενεργά ισότοπα μπορεί να είναι σημαντικά αυξημένη σε σχέση με την επιφάνεια.

Οι κανονισμοί ακτινοπροστασίας θέλουν τους υπόγειους εργασιακούς χώρους να ελέγχονται ως προς τα επίπεδα της ακτινοβολίας και σε περίπτωση υπέρβασης των ορίων δόσεων να λαμβάνονται κατάλληλα προστατευτικά μέτρα. Και οι άνθρωποι της ομάδας είναι πρόθυμοι να επέμβουν αν κληθούν αφού υπάρχει και κινητή μονάδα. Να σημειωθεί ότι στους υπόγειους χώρους η κατά μέσο όρο σημαντικότερη συνιστώσα ακτινοβόλησης του ανθρώπου οφείλεται στην παρουσία του ραδιενεργού αερίου που ονομάζεται ραδόνιο. Και πρόκειται για έναν πραγματικά αόρατο για τους ανθρώπους κίνδυνο.

Η μέτρηση του ραδονίου σε ένα σπίτι είναι όπως το εμβόλιο. Αν δεν θέλουμε να το κάνουμε για τον εαυτό μας, αξίζει να το κάνουμε τουλάχιστον για τους άλλους που μένουν μαζί μας ή έρχονται συχνά να μας δουν. Οι άνθρωποι της ομάδας έχουν οργανώσει τόσο πολύ το θέμα της διάθεσης των δοσιμέτρων που πέρα από το να συμπληρώσεις ηλεκτρονικά μια αίτηση και να πληρώσεις ένα αντίτιμο 25-50 ευρώ δεν χρειάζεται κάτι άλλο. Ερχονται τα δυο δοσίμετρα σε έναν φάκελο, τα τοποθετείς πολύ απλά και σύμφωνα με τις οδηγίες όπου πρέπει στο κτίριο και υπάρχει ακόμη και φάκελος για την επιστροφή τους έπειτα από 4-6 μήνες με πληρωμένο ακόμη και το ταχυδρομείο.

«Μερικοί δεν κάνουν τον κόπο καν να τα στείλουν πίσω και άλλοι τα επιστρέφουν ή κατεστραμμένα ή (σε κάποιους δήμους) άθικτα, δηλαδή χωρίς να τα έχουν ανοίξει» λέει η υπεύθυνη για την όλη διαδικασία και τις μετρήσεις μετά. Μια εξειδικευμένη επιστήμων, που πρέπει να ακολουθήσει στη συνέχεια κάποια πολύπλοκη διαδικασία για να βγάλει τα αποτελέσματα για το καθένα. Και παρότι δίπλα της περιμένουν κούτες ολόκληρες με δοσίμετρα για μέτρηση και αξιολόγηση, δηλώνει ότι θα ήθελε ακόμη περισσότεροι να έχουν ενδιαφερθεί για αυτό. Και ξέρει πολύ καλά το γιατί.

Το ραδόνιο διαφεύγει μέσα από τις ρωγμές του εδάφους και στα σπίτια συνηθέστερος δρόμος είναι η έκλυση ραδονίου μέσω των ρωγμών του πατώματος και των τοίχων, διαδικασία που υποβοηθείται από τη χαμηλότερη σε σχέση με το περιβάλλον πίεση, λόγω θέρμανσης, στους εσωτερικούς χώρους. Επίσης οικοδομικά υλικά όπως γρανίτες και πέτρες, καθώς και διάφορα είδη τσιμέντου, με αυξημένη συγκέντρωση ουρανίου, αποτελούν από μόνα τους πηγές έκλυσης ραδονίου σε εσωτερικούς τοίχους και πατώματα. Επιπλέον εισχωρεί στους εσωτερικούς χώρους μέσα από τους σωλήνες ύδρευσης και αποχέτευσης.

Το ραδόνιο, αν και ανήκει στα «ευγενή» αέρια, δεν επιβεβαιώνει αυτό το προσωνύμιο. Διότι τα θυγατρικά του, προσκολλημένα σε σκόνη και υγρασία, εισπνέονται από τον άνθρωπο και ακτινοβολούν τοπικά τους πνεύμονες με σωμάτια «α», «β» και ακτινοβολία «γ». Η ακτινοβολία «α» απελευθερώνει όλη την ενέργειά της στο πολύ μικρό μήκος της διαδρομής της μέσα στους ιστούς με επακόλουθο τη σημαντικότερη βιολογική βλάβη συγκριτικά με τα άλλα είδη ακτινοβολιών. Η εισπνοή του ραδονίου και των θυγατρικών του αυξάνει την πιθανότητα εμφάνισης του καρκίνου του πνεύμονα.

Δεκαέξι άτομα, επτακόσιες τριάντα τέσσερις επιθεωρήσεις σε νοσοκομεία, ιδιωτικά κέντρα θεραπείας, οδοντιατρεία, κτηνιατρεία, βιομηχανικά εργαστήρια όλα μέσα στο 2016. Οι αριθμοί όμως δεν τα λένε όλα, διότι θα μπορούσαν να είναι απλές τυπικές επισκέψεις.

Κατ’ αρχάς ένα μέρος των επισκέψεων αυτών είναι οι απροειδοποίητες. Αυτές χρειάζονται όπου έχουμε υλικά με βαριά ακτινοβόληση και του ασθενούς και κατά ένα μέρος και αυτού που κάνει τη θεραπεία. Εφαρμόζεται δηλαδή η «κλιμακούμενη προσέγγιση» και λαμβάνεται υπόψη η επικινδυνότητα των διαδικασιών θεραπείας αλλά και η προϊστορία των εγκαταστάσεων. Το συνεργείο ξεκινάει έναν απροειδοποίητο έλεγχο από τον κάδο των σκουπιδιών όπου δεν πρέπει «να χτυπήσουν» οι μετρητές ως και την τουαλέτα, αφού οτιδήποτε έπειτα από μια αγγειογραφία, για παράδειγμα, πρέπει να τύχει ειδικής μεταχείρισης και απόρριψης.

Πέρα όμως από αυτό, το συνεργείο μπορεί να έχει μαζί του και ένα ομοίωμα του ανθρώπινου σώματος ή μόνον ενός κρανίου και να ζητήσει από το προσωπικό που ελέγχεται να ακτινοβολήσει με συγκεκριμένη δόση. Αυτή ελέγχεται και από τα μηχανήματα του συνεργείου και ως προς την ακρίβεια της δόσης και ακόμη για την… ευστοχία της. Τα περιθώρια λάθους είναι μόλις 3% για «να περάσεις», από 3% ως 5% ζητούνται διορθώσεις και πάνω από 5% απαιτείται η άμεση βελτίωση. Είμαστε από τα λίγα κράτη που γίνονται επιθεωρήσεις με ταυτόχρονες μετρήσεις (ελέγχου). Οπως διαβεβαίωσε το ΒΗΜΑ-Science ο επικεφαλής αυτής της ομάδας, σήμερα σχεδόν δεν υπάρχουν νοσοκομεία με περισσότερο από 5%. Και το πιο απροσδόκητο είναι ότι μερικές φορές οι νέες απεικονιστικές μέθοδοι μπορεί να υποβάλουν τον ασθενή σε μεγαλύτερη και ανεπιθύμητη δόση αν ο χειριστής μη μένοντας ικανοποιημένος από την πρώτη, που την βλέπει άμεσα στην οθόνη του υπολογιστή, πατάει απλά το Delete και δίνει άλλη μια δόση, ίσως και μεγαλύτερη για σιγουριά, αφού ειδικά κυκλώματα μπορούν να αντισταθμίζουν στην εικόνα την υπερβολική προσβολή. Ενώ με τα παλιά μηχανήματα αυτό δεν θα ήταν και τόσο εύκολο, με τον κίνδυνο να καεί το φιλμ. Ας μην ξεχνάμε ότι είμαστε στην 7η θέση μεταξύ 36 ευρωπαϊκών χωρών στις αξονικές τομογραφίες.

Εκτός όμως από το περιβάλλον των νοσοκομείων και των θεραπευτηρίων, τα συνεργεία της ομάδας ελέγχουν και τις περιπτώσεις όπου γίνονται εργασίες σε εξωτερικούς χώρους για συγκολλήσεις ακριβείας. Για παράδειγμα, στους αγωγούς φυσικού αερίου, όπου δεν επιτρέπεται η παραμικρή διαρροή, από μια ραδιενεργό πηγή εκπέμπεται ακτινοβολία για τον έλεγχο στο σημείο της συγκόλλησής που, επί τόπου, ακτινογραφείται κυριολεκτικά. Πρέπει όμως να γίνεται έλεγχος για την ασφάλεια όσων εργάζονται αλλά και των περιοίκων. Επίσης τώρα, για να βρεθεί η ακριβής σύσταση του εδάφους, όπως χρειάζεται στην έρευνα πετρελαίου, εγκαθιστούν βαθιά στο χώμα μια πηγή νετρονίων και παίρνουν απεικόνιση της πορείας τους σε ένα άλλο σημείο. Ολα αυτά όμως δεν μπορούν να γίνονται έτσι, χωρίς επίβλεψη.

Για όλους όσοι έρχονται σε επαφή με τις ιοντίζουσες ακτινοβολίες, αυτές δηλαδή που μπορούν να δημιουργήσουν σοβαρά προβλήματα στον ανθρώπινο οργανισμό, η ΕΕΑΕ φροντίζει να έχουν και ατομικά δοσίμετρα και να τα ελέγχει κάθε μήνα(!) συντηρώντας και το Εθνικό Αρχείο Δόσεων.

Με τις ιοντίζουσες ακτινοβολίες δεν είναι να παίζει κάποιος. Δημιουργούν ελεύθερες ρίζες στο εσωτερικό των κυττάρων, οι οποίες μεταξύ άλλων προκαλούν βλάβες στο DNA. Ανάλογα με το μέγεθος της βλάβης, το κύτταρο μπορεί να πεθάνει (παραδόξως αυτό είναι μια καλή έκβαση) ή να προσπαθήσει να την επιδιορθώσει. Στις περιπτώσεις όπου η προσπάθεια αυτή δεν είναι επιτυχής, έχουμε την εγκαθίδρυση των μεταλλάξεων, που αποτελούν την αρχή της εξαλλαγής του κυττάρου σε καρκινικό.

Το 1970 είχαμε δοσιμέτρηση 1.800 ατόμων και το 2016 έφθασαν τα 12.000. Και όπως είπαν στο τμήμα δοσιμετρίας, αυτό που τους έχει κάνει εντύπωση είναι ότι ενώ το 1992 το 33% αυτών που έπαιρναν δοσίμετρο δεν έκαναν καν τον κόπο να το επιστρέψουν και να μάθουν τι έγινε, το 2016 οι αμελείς φθάνουν μόλις στο 1,6%.

Κάνεις μιαν αίτηση, παίρνεις δοσίμετρο (καρπού, σώματος, δακτύλων, νετρονίων, ματιού), με άπαξ χρέωση 35 ευρώ, βεβαίωση με το ποσόν της δόσης που πήρες όταν το επιστρέφεις κάθε μήνα (5 ευρώ χρέωση), λύνουν απορίες αλλά δέχονται ακόμη και επισκέψεις στο εργαστήριο.

Η δόση ακτινοβολίας από εξωτερική ακτινοβόληση καταγράφεται με τη χρήση παθητικών ανιχνευτών (δοσίμετρα θερμοφωταύγειας) που φέρονται από τον εργαζόμενο που αναμένεται να εκτεθεί σε ακτινοβολία σε συγκεκριμένα σημεία του σώματος.

Οι επαγγελματικά εκτιθέμενοι εργαζόμενοι, για λόγους επίβλεψης και παρακολούθησης, κατατάσσονται στις ακόλουθες κατηγορίες:

Κατηγορία Α: οι εκτιθέμενοι εργαζόμενοι που ενδέχεται να δεχτούν ενεργό δόση μεγαλύτερη από 6 mSv ανά έτος ή ισοδύναμη δόση μεγαλύτερη από τα τρία δέκατα των ορίων δόσης για τους φακούς των οφθαλμών, το δέρμα και τα άκρα.

Κατηγορία Β: όσοι εκτιθέμενοι εργαζόμενοι δεν κατατάσσονται στους εκτιθέμενους εργαζομένους της κατηγορίας Α.

Σε αυτούς που ελέγχονται, γιατί είναι προς το συμφέρον τους, ανήκουν και οι πιλότοι και το υπόλοιπο ιπτάμενο πλήρωμα των υπερατλαντικών πτήσεων. Και αυτό διότι η κοσμική ακτινοβολία φθάνοντας στην επιφάνεια της Γης είναι σχεδόν ακίνδυνη, ενώ στα 1.000 έως 12.000 μέτρα είναι 100-300 φορές μεγαλύτερη. Και έτσι από τα 0,3 mSv για έναν χρόνο στο έδαφος, το ιπτάμενο προσωπικό φθάνει να δέχεται περίπου 1,9 mSv στο ίδιο χρονικό διάστημα.

Τα εργαστήρια της ΕΕΑΕ έχουν πιστοποιηθεί στον ανώτατο βαθμό, και η απασχόληση των φυσικών Ιατρικής-Ακτινοφυσικής στα ιατρικά εργαστήρια προβλέπεται ως υποχρεωτική. Υπάρχει λοιπόν αντίστοιχο Μεταπτυχιακό σε συνεργασία με Ιατρική Σχολή – Φυσικό και Βιολογικό για αυτόν τον σκοπό. Διαρκεί τρία εξάμηνα και στα δύο πρώτα μέρος του πραγματοποιείται στα εργαστήρια της ΕΕΑΕ (βλ. https://medfys.med.uoa.gr). Επίσης εκπαιδεύονται για μικρότερα χρονικά διαστήματα καρδιολόγοι, κτηνίατροι, άνθρωποι της ανακύκλωσης, τελωνειακοί και πυροσβέστες (βλ. edu.eeae.gr). Το ότι η εκπαίδευση αυτή είναι σημείο αναφοράς και εκτός Ελλάδος το αποδεικνύει η προσέλευση ανθρώπων από την Ανατολική Ευρώπη κυρίως, για να εκπαιδευτούν εδώ.

Στο τέλος μιας από τις επισκέψεις μας στα εργαστήρια της ΕΕΑΕ είχαμε την ευκαιρία να μιλήσουμε και με τον πρόεδρο της Επιτροπής κ. Χ. Χουσιάδα. Στην ερώτηση αν είναι επαρκείς ο εξοπλισμός και ο αριθμός των επιστημόνων που εργάζονται για να διεκπεραιώνεται όλο αυτό το έργο μας είπε ότι: «Η ΕΕΑΕ φροντίζει να εξελίσσεται συνεχώς σε όλα τα επίπεδα, συμπεριλαμβανομένων των υποδομών και των ανθρώπινων πόρων. Αξιοποιούμε κάθε ευκαιρία για την αναβάθμιση του εξοπλισμού και διαθέτουμε μοναδικές στη χώρα εγκαταστάσεις, δίνοντας μεγάλη έμφαση στη συνεχή εκπαίδευση και κατάρτιση του προσωπικού, όλων των ειδικοτήτων. Πιστεύω ότι, με τη συνέργεια και κοινή προσπάθεια όλων μας, έχουμε επιτύχει να ανταποκρινόμαστε με επάρκεια και αποτελεσματικότητα στον ρόλο και στις υποχρεώσεις μας». Το καλό είναι πως εκεί στην επιστημονική κυψέλη του Υμηττού δεν επαναπαύονται στα όσα κάνουν έως τώρα αφού όπως παραδέχεται: «Περιθώριο βελτίωσης της αποτελεσματικότητάς μας πάντοτε θα υπάρχει και επιδιώκουμε σταθερά να είμαστε ένας οργανισμός που ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις των καιρών και εξελίσσεται».