Το παράδοξο της Ευρώπης: από τη μια μεριά υπάρχει η διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης που βρίσκεται σε εξέλιξη εδώ και πάνω από εξήντα χρόνια, με αξιοσημείωτα ενοποιητικά αποτελέσματα, παρά τις όποιες δυσκολίες και προβλήματα. Κεντρικός στόχος η στενότερη ένωση (ever closer Union) μεταξύ των λαών και των κρατών της Ευρώπης. Από την άλλη μεριά, οι ευρωπαϊκές κοινωνίες, πολιτικά συστήματα και εθνικά κράτη έχουν αναπτύξει μια δυναμική που τείνει προς τον κατακερματισμό (fragmentation). Κοινωνικές συμπεριφορές και εκλογικά αποτελέσματα αποτυπώνουν τον πολιτικό και κοινωνικό κατακερματισμό στο σύνολο σχεδόν της Ευρώπης. Για πρώτη φορά στο Γερμανικό Κοινοβούλιο (Bundestag) θα υπάρχουν επτά κόμματα ενώ στην Ολλανδική Βουλή υπάρχουν ήδη δεκατρία (13) και οι προσπάθειες σχηματισμού κυβέρνησης συνασπισμού συνεχίζονται από τον Μάρτιο χωρίς αποτέλεσμα. Ωστόσο το δημοψήφισμα στην Καταλωνία την περασμένη Κυριακή δραματοποίησε τον κατακερματισμό των εθνοκρατικών ενοτήτων.
Ο περιφερειασμός (regionalism), η τάση δηλαδή περιφερειών να επιδιώκουν υψηλό βαθμό αυτονομίας ή και πλήρη απόσχιση και ανεξαρτησία από τις εθνοκρατικές ενότητες στις οποίες ανήκουν, έχει προσλάβει ευρύτερες διαστάσεις και απειλεί την Ευρώπη γενικότερα και την ευρωπαϊκή ενοποίηση ειδικότερα. Εκτός από την περίπτωση της Ισπανίας / Καταλωνίας, παρόμοιες ισχυρές τάσεις έχουν αναπτυχθεί σε μια σειρά από άλλες χώρες, όπως το Ην. Βασίλειο, το Βέλγιο, την Ιταλία, τη Γαλλία, χώρες της πρώην Αν. Ευρώπης, για να μην αναφερθούμε στα Δ. Βαλκάνια και στην οδυνηρή εμπειρία συγκρότησης των εθνοκρατικών οντοτήτων, ιδιαίτερα με τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας στις αρχές της δεκαετίας του 1990, μια διαδικασία που ακόμη βρίσκεται σε εξέλιξη εμφανώς ή αφανώς, υπογείως.
Ολες οι περιπτώσεις αυτονομίας ή απόσχισης περιφερειών στην Ευρώπη δεν είναι ακριβώς οι ίδιες. Ορισμένες τροφοδοτούνται πρωτίστως από διαφορετικές πολιτιστικές, ιστορικές ταυτότητες –ταυτότητες που αναζητούν υψηλότερο βαθμό ελευθερίας και έκφρασης. Εχουν δηλαδή κυρίως εθνοτικές ρίζες. Σε άλλες περιπτώσεις, τα οικονομικά αίτια είναι ιδιαίτερα ισχυρά, είτε διότι ορισμένες περιφέρειες είναι περισσότερο αναπτυγμένες και επομένως επιδοτούν, μεταφέρουν πόρους στην εθνοκρατική ενότητα στην οποία ανήκουν, είτε για τον ακριβώς αντίθετο οικονομικό λόγο: είναι σχετικώς υπανάπτυκτες και τείνουν κατά κανόνα να αποδίδουν την υπανάπτυξή τους στις πολιτικές που εφαρμόζονται από την ευρύτερη κρατική ενότητα στην οποία ανήκουν. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις επιδιώκουν αυτονομία ή απόσχιση/ανεξαρτησία. Η συνύπαρξη των αιτημάτων ξεχωριστής εθνικής/πολιτιστικής ταυτότητας με τους οικονομικούς παράγοντες συνιστά το πολιτικό μείγμα που συνήθως οδηγεί στις τάσεις για απόσχιση/ανεξαρτησία, ιδιαίτερα εάν υπάρχει ή ασκείται καταπίεση από το εθνοκρατικό πολιτικό κέντρο. Η περίπτωση της Καταλωνίας τροφοδοτείται και από τη διαφορετική πολιτιστική ταυτότητα της περιοχής αλλά και από οικονομικούς λόγους. Η Καταλωνία είναι η πλέον αναπτυγμένη περιοχή της Ισπανίας και ως εκ τούτου αισθάνεται ότι επιδοτεί την υπόλοιπη χώρα. Η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας ξεκίνησε όταν η Σλοβενία, ως το πλέον αναπτυγμένο ομόσπονδο κράτος του συστήματος, «αισθάνθηκε» κάποια στιγμή ότι δεν θα ήθελε ή μπορούσε να στηρίζει οικονομικά την υπόλοιπη και σχετικώς υπανάπτυκτη Γιουγκοσλαβία. Ανάλογη είναι η περίπτωση της Β. Ιταλίας. Ξεχωριστή είναι κάπως η περίπτωση της Σκωτίας.
Υπάρχει λύση στο πρόβλημα αυτό που θα μπορούσε να αποτρέψει τα χειρότερα για την Ευρώπη με την ενδεχόμενη τοξική επέκταση του περιφερειασμού και κατακερματισμού των εθνοκρατικών οντοτήτων και σε άλλες ενδεχομένως χώρες;
Προφανώς η λύση δεν βρίσκεται στη διάλυση των εθνικών κρατών και πάντως όχι στη διάλυσή τους με βίαιο τρόπο. Η Ευρώπη βρίσκεται σε μια διαδικασία ενοποιητικής συγκρότησης ως τελικά «ομοσπονδίας εθνικών κρατών», με ισχυρές όμως περιφέρειες, όπως την όρισε ο J. Delors. Τα εθνικά κράτη δεν καταργούνται αλλά πειθαρχούνται στο υπερεθνικό πλαίσιο της ΕΕ ώστε να αποφεύγονται οι τοξικοί εθνικισμοί κ.λπ.
Ο ρόλος των περιφερειών αναγνωρίζεται στο θεσμικό σύστημα της Ευρωπαϊκής Ενωσης με τη σύσταση και λειτουργία της Επιτροπής Περιφερειών. Επομένως ορθώς η Ευρωπαϊκή Ενωση δεν ενθαρρύνει αποσχιστικά κινήματα και για τον λόγο αυτόν καταδικάζει και την προσπάθεια της Καταλωνίας για ανεξαρτησία, και μάλιστα μονομερή ανακήρυξη ανεξαρτησίας –UDI. (Αυτό βέβαια σε καμία περίπτωση δεν δικαιολογεί την άσκηση οποιαδήποτε βίας για τη ματαίωση μιας δημοψηφισματικής διαδικασίας.) Η ορθολογική ριζική απάντηση στο αίτημα των περιφερειών για υψηλότερο βαθμό αυτονομίας, ελευθερίας και έκφρασης βρίσκεται στην ομοσπονδία, στην οργάνωση δηλαδή των εθνικών κρατών σε ομοσπονδιακή βάση. Η ομοσπονδία –που λίγο κατανοούμε στην Ελλάδα, καθώς δεν έχουμε καμιά απολύτως εμπειρία από ένα τέτοιο σύστημα –συνδυάζει τον υψηλότερο βαθμό αυτονομίας για τις συνιστώσες περιφέφειες/οντότητες, με τη διατήρηση όμως του εθνοκρατικού συστήματος και την ακεραιότητα (εδαφική, κυριαρχική) της χώρας. Η Ισπανία έχει παραχωρήσει σημαντική αυτονομία στις περιφέρειες, αλλά δεν έχει προχωρήσει στην ομοσπονδιακή συγκρότηση. Εάν μπορέσει και ανοίξει ένας διάλογος ανάμεσα στη Μαδρίτη και στη Βαρκελώνη θα (πρέπει να) προχωρήσει προς τη λύση αυτή ή κάποια παραλλαγή της.
Ομοσπονδιακή συγκρότηση μέσα στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ενωσης είναι η λύση στο πρόβλημα από την Ισπανία ως την Κύπρο! Συνδυάζει ενότητα με διαφοροποίηση (unity in diversity)…
Ο κ. Π. Κ. Ιωακειμίδης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
