Η χρυσή κληρονόμος και ο εθνάρχης

Eπιμέλεια Ελένη Κεχαγιόγλου

Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος», 2017

σελ. 336, τιμή 14,40

«Ελενάκι μου, αρχίζω να γίνομαι υπερβολικά νευρικός και αρχίζω να χάνω την ηρεμίαν μου. Κακό σημάδι. Φοβούμαι μήπως κάμω καμμία brusquerie [χοντράδα]. Η Συνδιάσκεψις καταληφθείσα από τριών εβδομάδων από παραλυσίαν πηγαίνει να εκπνεύσει αδόξως…». Από τη Λωζάννη, όπου ηγείται της ελληνικής αντιπροσωπείας κατά τις εργασίες της Συνδιάσκεψης Ειρήνης με την Τουρκία, ο Ελευθέριος Βενιζέλος γράφει στις 21 Ιουνίου 1923 στη σύζυγό του Ελενα, στέλνοντας «πολλά φιλιά διά το Ελενάκι και να μη μου κουράζεται».

Δύο χρόνια νωρίτερα, στις 15 Σεπτεμβρίου του 1921, ο πενηνταεπτάχρονος Βενιζέλος, χήρος από το 1894, με δυο γιους που κοντεύουν τα τριάντα, είχε παντρευτεί σε δεύτερο γάμο τη σαρανταοκτάχρονη Ελενα Σκυλίτση, με την οποία θα ζήσει ως τον θάνατό του, το 1936.

Η ζωή τους δεν ήταν απολύτως ανέφελη ούτε απολύτως αρμονική. Το τρυφερό «Ελενάκι μου» του 1923 γίνεται «Αγαπητή Ελενα» το 1928 και τα «πολλά φιλιά» περιορίζονται σε ένα τυπικότερο «σε καταφιλώ». Από την άλλη, δεν ήταν και ένα συνηθισμένο ζευγάρι. Εκείνος είναι (με διαλείμματα) ηγέτης μιας μικρής χώρας με μεγάλες φιλοδοξίες σε μια κρίσιμη εποχή ανάμεσα σε δυο μεγάλους πολέμους, μια χαρισματική προσωπικότητα που εμπνέει έντονα συναισθήματα λατρείας και μίσους στο εσωτερικό ενώ ακτινοβολεί στο εξωτερικό. Εκείνη είναι γόνος οικογένειας επιχειρηματιών και τραπεζιτών από τη Χίο με έδρα το Λονδίνο. Ηδη στα τριάντα πέντε της, ως κληρονόμος της πατρικής περιουσίας με τη μητέρα της Βιργινία, συγκαταλέγεται στις σαράντα πέντε πλουσιότερες οικογένειες της Βρετανίας. Ενδιαφέρονται και οι δύο για την Ελλάδα. Εκείνος χρησιμοποιεί την πολιτική και τη διπλωματία για να υλοποιήσει το εθνικό του όραμα. Εκείνη χρησιμοποιεί το μέσον που κατέχει καλύτερα, το χρήμα.

Αρκετά χρόνια αργότερα, τον Νοέμβριο του 1954, ο Ελευθέριος Κοτσαρίδας, συντάκτης του Βήματος, ταξιδεύει με προορισμό το Παρίσι για να συναντήσει τη χήρα του Βενιζέλου, κατόπιν πρόσκλησής της. Εκεί, σχεδόν δεκαοκτώ χρόνια μετά τον θάνατο του Βενιζέλου, η Ελενα παραδίδει ιδιοχείρως στον έλληνα δημοσιογράφο ένα αυτοβιογραφικό κείμενο, τις αναμνήσεις από τη ζωή της με τον Βενιζέλο, και επιστολές δικές του από την προσωπική τους αλληλογραφία με σκοπό να δημοσιευθούν στο Βήμα. Αναμνήσεις και επιστολές δημοσιεύονται σε δεκατέσσερις και δώδεκα αντιστοίχως συνέχειες, αρχής γενομένης την Κυριακή 5 Δεκεμβρίου με τίτλο «Εις την σκιάν του Βενιζέλου», για τα απομνημονεύματα της Ελενας, και «Εμπιστευτικόν Αρχείον» για την αλληλογραφία. Η υποδοχή και η επιτυχία του αναγνώσματος πείθουν την Ελενα ότι οι αναμνήσεις της αξίζει να εκδοθούν σε βιβλίο, πράγμα που γίνεται, πρώτα στα γαλλικά (A l’ombre de Veniselos, εκδόσεις Genin, 1955), με πρόλογο του προσωπικού φίλου του Βενιζέλου και πρώην διπλωμάτη της Γαλλίας στην Ελλάδα Αndré d’ Ormesson. Με τον ίδιο τίτλο θα κυκλοφορήσουν αργότερα και στα ελληνικά (Στη σκιά του Βενιζέλου, Ωκεανίδα, 2002). Ηταν όμως πράγματι η Ελενα Βενιζέλου από τα άτομα που βρίσκονται στη σκιά; Το ερώτημα διερευνά η χανιώτισσα ιστοριοδίφισσα Ζωή Μητσοτάκη στη βιογραφία Η κυρία Ελενα Βενιζέλου. Πορεία μιας ζωής που κυκλοφόρησε από το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος» (2017), με τη φροντίδα της φιλολόγου και επιμελήτριας εκδόσεων Ελένης Κεχαγιόγλου, η οποία ανέλαβε την ολοκλήρωση της έκδοσης μετά τον θάνατο της συγγραφέως το 2015.

Η Ελενα Βενιζέλου στάθηκε μακριά από τις μικρότητες του κομματικού ανταγωνισμού, από δολοπλοκίες και παρεμβάσεις, ωστόσο δεν ήταν πολιτικά άβουλη. Ο Βενιζέλος γνωρίζει την οικογένεια Σκυλίτση και η Ελενα θαυμάζει τον Βενιζέλο ήδη από την πρώτη ιστορική ομιλία του στο Σύνταγμα το 1910. Τον πρωτοσυναντά στο Λονδίνο το 1912. Στη διάρκεια του Μεγάλου Πολέμου, η Ελενα συντάσσεται με την Εθνική Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης όπου στέλνει συστηματικά ρούχα, φάρμακα, σκηνές και άλλη βοήθεια. Στις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920 βρίσκεται με τη μητέρα της στην Ελλάδα και μετά την εκλογική ήττα του Βενιζέλου ναυλώνει τη θαλαμηγό «Νάρκισσος» και αναχωρεί από την Ελλάδα. Ο πρόεδρος πείθεται να την ακολουθήσει. Μετά τις ταραχές που ακολούθησαν τις εκλογές η φυγή του ήταν απαραίτητη για να ηρεμήσουν τα πνεύματα, όπως του ζητούσε με επιστολή του ο νέος πρωθυπουργός Δημήτρης Ράλλης. Στη Νίκαια της Γαλλίας η ομήγυρη του «Νάρκισσου» φιλοξενείται στο σπίτι της Δέσποινας Ζερβουδάκη, μητέρας της αρραβωνιαστικιάς του Σοφοκλή Βενιζέλου, η οποία ενημερώνει τον Βενιζέλο για τα αισθήματα που τρέφει για αυτόν η Ελενα από καιρό. Εχουν ήδη μια σχέση φιλική, βλέπονται καθημερινά και εκείνος έχει αποφασίσει να αποσυρθεί από την πολιτική. Η προοπτική της άνετης και ευχάριστης ζωής με την Ελενα ήταν προφανώς δελεαστική. Προχωρούν στον γάμο. Υστερα από ένα πολύμηνο γαμήλιο ταξίδι και ενθουσιώδη υποδοχή στην Αμερική, το ζεύγος εγκαθίσταται τελικά στο Παρίσι, σε διαμέρισμα στην οδό Μποζόν 22.

Γρήγορα στη σχέση τους παρουσιάζονται εντάσεις. Κυρίως με τα παιδιά και τις νύφες του Βενιζέλου –ήταν «όπως όλες οι οικογένειες» σχολιάζει η Μητσοτάκη –και ο εθνάρχης καλείται να επιστρατεύσει τα διπλωματικά του χαρίσματα για να επιτύχει την οικιακή ειρήνη. Δυσκολότερες είναι οι σχέσεις με τον δευτερότοκο Σοφοκλή που δεν γνώρισε τη μητέρα του, η οποία πέθανε λίγες μέρες αφότου γεννήθηκε εκείνος. Η συγγραφέας της βιογραφίας της Ελενας Βενιζέλου διακινδυνεύει μια ψυχολογική ερμηνεία των τεταμένων σχέσεων γιου – μητριάς: «Για τον πατέρα του, η σύνδεση του παιδιού με το γεγονός της απώλειας της μητέρας του ήταν μάλλον αυτόματη. […] Την απόρριψη την κουβαλούσε ενδεχομένως σε όλη του τη ζωή ο Σοφοκλής, διεκδικώντας πάντα την αποδοχή του σπουδαίου πατέρα». Κι ενώ ο Σοφοκλής προσπαθεί να κάνει δική του οικογένεια και να αποκτήσει παιδί, «έρχεται ο γάμος του πατέρα του με μια σημαντική γυναίκα, ώριμη, κατασταλαγμένη και φιλόδοξη, που ήξερε πολύ καλά να διεκδικεί».

Βεβαίως δεν ανταγωνίζονταν για την εύνοια του Βενιζέλου μονάχα οι γιοι και η σύζυγος. Είναι η μοίρα των σαγηνευτικών και χαρισματικών ανθρώπων να διεγείρουν διχόνοιες στα πλήθη των οπαδών τους που διαγκωνίζονται για την προτίμησή τους. Με αντιπάθεια είδε την Ελενα και ο λαός της Κρήτης, όταν ο Βενιζέλος αποφάσισε να γυρίσει στη Χαλέπα στα Χανιά το 1927. Ο Βενιζέλος ήταν δικός τους. Κατά κάποιον τρόπο δεν όριζε τον εαυτό του, δεν είχε δικαίωμα να παντρευτεί, και μάλιστα με μια γυναίκα αγγλοθρεμμένη, «επιφυλακτική, αριστοκρατική, κουμπωμένη και από φυσικού της ανθρωποφοβούμενη», η οποία «ξαφνιαζόταν μέχρις εκνευρισμού κάθε φορά που άκουγε τους Κρητίκαρους να φωνάζουν τον Βενιζέλο «Λευτεράκη» ή «Λευτέρη», […] να του μιλάνε στον ενικό […]. Χτυπούσανε όλα αυτά τόσο άσχημα στην πίστη της για την κοινωνική ιεραρχία και στο τακτ της αγγλικής της ανατροφής» αναφέρει η Μητσοτάκη, παραθέτοντας λόγια του βιογράφου του Βενιζέλου Γιάννη Δ. Μουρέλλου. Η Ελενα στην Κρήτη ήταν πάντοτε ψάρι έξω από το νερό. Ηταν ολότελα ξένη προς τα λαϊκά στρώματα, «προς τη νοοτροπία, την πρωτόγονη αξιοπρέπεια, την εγκαρδιότητα και τον ενθουσιασμό της λαϊκής μάζας και ειδικότερα του Κρητικού λαού». Εξαίρεση αποτελούσε η αγγλοσπουδαγμένη ζωγράφος και επαγγελματίας, η εμψυχώτρια της κρητικής υφαντουργίας, Φλωρεντίνη Καλούτση. Στο σαλόνι της Καλούτση, όπου συγκεντρωνόταν η αφρόκρεμα της χανιώτικης κοινωνίας αλλά και πολιτικοί, λογοτέχνες, ηθοποιοί και καλλιτέχνες από την Αθήνα, η Ελενα βρίσκει μια θέση για τον εαυτό της και μια φίλη την οποία θα εμπιστεύεται διά βίου.

Φιλοδοξία και αφοσίωση, δυο ισχυρά χαρακτηριστικά, επανέρχονται και ξεχωρίζουν στους χαρακτηρισμούς της βιογράφου και άλλων για την Ελενα Βενιζέλου. Φιλόδοξη γιατί διεκδίκησε τον λαμπρότερο γαμπρό που μπορούσε να της προσφέρει η Ελλάδα –παρότι οι μαρτυρίες της εποχής και της ιδίας συντείνουν στο ότι η φιλοδοξία αυτή δεν ήταν κοινωνική, ήταν ερωτική: ήταν επί εννέα χρόνια γοητευμένη με τον Βενιζέλο. Η αφοσίωσή της τεκμηριώνεται έμπρακτα με υλικές και ηθικές εκφράσεις: προσέφερε στον Βενιζέλο την ευκαιρία μιας ανάπαυλας και επανασυγκρότησης μετά την απρόσμενη ήττα τού 1920. Με δικά της χρήματα αγοράστηκε το διαμέρισμα στο Παρίσι όπου ζούσαν, εκείνη χρηματοδότησε την ανακαίνιση της πατρικής του οικίας στη Χαλέπα και το καινούργιο σπίτι στην οδό Λουκιανού 2 στο Κολωνάκι, για να γίνει «το κέντρο που χρειαζόταν ο αρχηγός του Βενιζελικού Κόμματος». Υποστήριξε οικονομικά τις προεκλογικές εκστρατείες του Βενιζέλου από τη στιγμή που εκείνος αποφάσισε να επιστρέψει στην πολιτική.

Κορωνίδα των ευεργεσιών και δωρεών της ήταν το υποδειγματικό μαιευτήριο που προσέφερε στην πρωτεύουσα, στα πρότυπα του Μαιευτηρίου της Λωζάννης που την είχε εντυπωσιάσει. Το θεμελιώνει το 1927 και το αφιερώνει στη μνήμη της καλύτερης φίλης της, της Μαρίκας Ηλιάδη. Τα εγκαίνια γίνονται τον Φεβρουάριο του 1933, με τον Βενιζέλο να μιλά για λογαριασμό της συζύγου του, η οποία δεν ήταν συνηθισμένη να ομιλεί ενώπιον πολλού κόσμου. Στα διαστήματα πρωθυπουργίας του Βενιζέλου ως το 1933 τον συνοδεύει σε όλα τα επίσημα ταξίδια και στις κοινωνικές υποχρεώσεις του. Στη δολοφονική απόπειρα εναντίον του της 6ης Ιουνίου 1933 η Ελενα τραυματίζεται από τους πυροβολισμούς στη μαύρη Πακάρ και μεταφέρεται στον Ευαγγελισμό με το αίμα της να ραίνει τα μαρμάρινα σκαλοπάτια του νοσοκομείου, σύμφωνα με ρεπορτάζ του Ελευθέρου Βήματος. Μετά την απόπειρα, και την αποτυχία του κινήματος των βενιζελικών αξιωματικών του 1935, ο Βενιζέλος αναγκάζεται να εγκαταλείψει τη χώρα. Θα πεθάνει στο Παρίσι.

Μετά τον θάνατό του η Ελενα, δυσαρεστημένη από τη συμπεριφορά που του επιφύλαξαν οι Ελληνες στα τελευταία χρόνια του, πουλάει το μέγαρο της Λουκιανού στη βρετανική κυβέρνηση, η οποία θα το χρησιμοποιεί ως κατοικία του εκάστοτε βρετανού πρέσβη στην Ελλάδα. Ηταν ένα σπίτι που το χάρηκαν λίγο, άλλωστε, όπως γράφει στις αναμνήσεις της, «τα δωμάτια ήταν πολύ μεγάλα και δύσκολο να επιπλωθούν, και η πελώρια είσοδος, τα σαλόνια και τα γραφεία όπου μπαινόβγαιναν φίλοι και οπαδοί δεν είχαν τίποτα από την οικεία ατμόσφαιρα ενός σπιτιού». Από το Λονδίνο ή το Παρίσι θα φροντίζει στη συνέχεια για όλα τα πρακτικά του τάφου και για τα ετήσια μνημόσυνα στα Χανιά, χωρίς η ίδια να παρευρεθεί σε κανένα.