Η αρχαία Κίνα στην Αθήνα

Δράκοι που αφήνοντας μια μπίλια από το στόμα τους λένε προς τα πού έγινε σεισμός, κουτάλια που στριφογυρίζοντας δείχνουν με τη λαβή τους τον Νότο, αλέτρια που καθώς οργώνουν σπέρνουν και λιπαίνουν το χωράφι. Η Ιστορία της αρχαίας κινεζικής τεχνολογίας ακούγεται μαγική, σαν παραμύθι, όμως δεν είναι. Τα επιτεύγματά της, θαυμαστά για την εποχή τους αλλά και για τα σημερινά δεδομένα, είναι πέρα για πέρα αληθινά. Και το ελληνικό κοινό θα έχει για πρώτη φορά την ευκαιρία να τα δει από κοντά χάρη στην έκθεση «Αρχαία Κινεζική Τεχνολογία» που εγκαινιάστηκε στο Μουσείο Ηρακλειδών στην Αθήνα. Ο πρώτος σεισμογράφος, οι πρώτες πυξίδες, τα πρώτα χαρτονομίσματα, οι αρχαίες κλεψύδρες είναι μόνο μερικά από τα εκθέματα που έχουν έρθει από το Μουσείο Επιστήμης και Τεχνολογίας της Κίνας, ενώ παράλληλα ο επισκέπτης μπορεί, μεταξύ άλλων, να γνωρίσει από πρώτο χέρι την τέχνη της παρασκευής του χαρτιού και της τυπογραφίας.

«Είναι μεγάλη τιμή για εμάς το ότι μας δίνεται η ευκαιρία να έρθουμε σε επαφή με το ελληνικό κοινό» λέει στο «Βήμα» ο Γιν Χάο, διευθυντής του Μουσείου Επιστήμης και Τεχνολογίας της Κίνας. «Ελπίζουμε ότι με την έκθεση αυτή οι Ελληνες θα κατανοήσουν καλύτερα την Κίνα ως χώρα αλλά και την αρχαία κινεζική τεχνολογία». Το μουσείο του Πεκίνου, το οποίο εγκαινιάστηκε το 1988 κα είναι αφιερωμένο τόσο στην αρχαία όσο και στη σύγχρονη επιστήμη και τεχνολογία, είναι ένα από τα μεγαλύτερα στον κόσμο. «Κατά μέσο όρο δεχόμαστε περίπου 3 εκατομμύρια επισκέπτες τον χρόνο» μας αναφέρει ο διευθυντής του. «Ο μέγιστος αριθμός επισκεπτών που έχουμε δεχθεί σε μια ημέρα είναι 55.866 άτομα». Η μόνιμη έκθεση για την αρχαία τεχνολογία, με τίτλο «Η Δόξα της Κίνας», είναι ξακουστή και από τις πλέον δημοφιλείς. «Από αυτήν φέραμε εδώ προσεκτικά επιλεγμένα εκθέματα» τονίζει ο κ. Γιν. «Νομίζω ότι έχουμε φέρει ό,τι καλύτερο έχει να επιδείξει η αρχαία κινεζική τεχνολογία».

Εκτός από τα μόνιμα εκθέματα, το μουσείο του Πεκίνου δίνει έμφαση και στη διαδραστική πλευρά και αυτό έχει γίνει και στην έκθεση στην Αθήνα, σε συνεργασία με το Μουσείο Ηρακλειδών. «Είμαστε ιδιαίτερα ενθουσιασμένοι για τη συνεργασία μας με το Μουσείο Επιστήμης και Τεχνολογίας της Κίνας στο Πεκίνο, καθώς είμαστε βέβαιοι ότι θα είναι εποικοδομητική και για τις δύο πλευρές» λέει στο «Βήμα» ο ιδρυτής του Μουσείου Ηρακλειδών Παύλος Φυρός.

«Τη στιγμή που εδώ εγκαινιάστηκε και έχει ξεκινήσει το ελπιδοφόρο της ταξίδι η έκθεση «Αρχαία κινεζική επιστήμη και τεχνολογία», βρίσκεται στον δρόμο για το Πεκίνο η δική μας αντίστοιχη, με τον τίτλο «Εύρηκα. Επιστήμη, τέχνη και τεχνολογία των Αρχαίων Ελλήνων»». Ο κ. Φυρός επισημαίνει ότι η έκθεση της Αθήνας, η οποία θα διαρκέσει ως τις 29 Απριλίου του 2018, «αποτελεί μοναδική ευκαιρία για τους επισκέπτες να δουν από κοντά, να θαυμάσουν και να μάθουν μερικές από τις σημαντικότερες κινεζικές εφευρέσεις, αλλά και να συγκρίνουν την πορεία των δύο πολιτισμών μας». Ειδικότερα, οι μαθητές όλων των τάξεων και σχολικών βαθμίδων, όπως προσθέτει, θα μπορούν να συμμετέχουν σε βιωματικές δραστηριότητες, όπως επιδείξεις αρχαίας κινεζικής υφαντικής τέχνης, κατασκευή χαρτιού με παραδοσιακές μεθόδους, εκτύπωση σε χειροποίητο χαρτί, καθώς και σε ειδικά σχεδιασμένες εκπαιδευτικές δραστηριότητες: «Η κινεζική τέχνη του διάτρητου χαρτιού», «Η γεωμετρία του κινεζικού δράκου», «Κινεζική υφαντική και αριθμητικά μοτίβα», «Κινεζικός άβακας και αριθμητικοί υπολογισμοί», «Στον προσανατολισμό της πυξίδας», «Η συνάντηση δυο πολιτισμών πάνω σε ένα θεώρημα», «Ο κινεζικός πολιτισμός στον αστερισμό του Σύμπαντος», «Τα ηλιακά ρολόγια στον κινεζικό πολιτισμό».

Εμείς εδώ, με τη βοήθεια του Ζάο Σινλί, αναπληρωτή διευθυντή του Μουσείου Τεχνολογίας και Επιστήμης της Κίνας, θα προσπαθήσουμε να σας παρουσιάσουμε μερικά από τα εκθέματα.

Πριν από 1.800 χρόνια η Κίνα ήταν ήδη μια τεράστια χώρα με κεντρική διοίκηση. Σε μια εποχή που οι επικοινωνίες γίνονταν στην καλύτερη περίπτωση με άλογα, η κυβέρνηση θα ήθελε πάρα πολύ να γνωρίζει γρήγορα τα πάντα, και κυρίως το αν κάποια καταστροφή, όπως ένας σεισμός, είχε σημειωθεί σε κάποιο μέρος της επικράτειας. Το 132 μ.Χ., για να ικανοποιήσει το αίτημα του Αυτοκράτορα, ο Ζανγκ Χενγκ, πολιτικός και επιστήμονας, έφτιαξε τον πρώτο ανιχνευτή σεισμών: ένα μπρούντζινο δοχείο σαν τεράστια χύτρα έκρυβε στο εσωτερικό του έναν μηχανισμό ενώ εξωτερικά ήταν στολισμένο με οκτώ δράκους και περιμετρικά στη βάση του είχε ισάριθμους βατράχους.

Ο Ζανγκ υποστήριζε ότι όταν θα γινόταν σεισμός μια μπρούντζινη σφαίρα θα έφευγε από το στόμα του δράκου που βρισκόταν προς την κατεύθυνση του επίκεντρου της δόνησης και θα έπεφτε στο στόμα του αντίστοιχου βατράχου ειδοποιώντας με έναν δυνατό θόρυβο, αλλά μάλλον δεν έπειθε τους συγχρόνους του στην Αυλή της Δυναστείας των Χαν. Μια μέρα πράγματι ένας δράκος «έφτυσε» μια σφαίρα και ο Ζανγκ είπε σε όλους ότι ένας σεισμός είχε γίνει κάπου προς τα ανατολικά.

Κανείς δεν τον πίστεψε, αφού καμία δόνηση δεν είχε γίνει αισθητή. Μερικές ημέρες μετά όμως αγγελιαφόροι ήρθαν στο παλάτι με την είδηση ότι ένας μεγάλος σεισμός είχε πλήξει την ανατολική επαρχία Γκανσού. Ετσι, ο Ζανγκ δικαιώθηκε και ο Ντιντόνγκ Γι, όπως έλεγε τον σεισμογράφο του, πέρασε στα επίσημα χρονικά της Κίνας. Ο πρωτότυπος Ντιντόνγκ Γι έχει χαθεί, αλλά μια περιγραφή του –αν και όχι απόλυτα σαφής –έχει σωθεί στην Ιστορία της Δυναστείας των Χαν και πολλοί επιστήμονες, όχι μόνο στην Κίνα αλλά και σε άλλες χώρες, έχουν προσπαθήσει να τον ανακατασκευάσουν. Αυτός που φιλοξενεί η έκθεση αποτελεί την πιο σύγχρονη ανακατασκευή, κατόπιν συνεργασίας κινέζων σεισμολόγων και αρχαιολόγων.

Κανείς δεν αμφισβητεί ότι η πυξίδα εφευρέθηκε στην Κίνα, όμως στην ίδια την Κίνα, όπως μας λέει ο κ. Ζάο, υπήρχε μια διχογνωμία σχετικά με το πώς ακριβώς ήταν οι πρώτες πυξίδες και πότε εμφανίστηκαν. Παρά το γεγονός ότι υπήρχαν αναφορές ότι οι πρώτες πυξίδες είχαν το σχήμα κουταλιού, αρκετοί ερευνητές το αμφισβητούσαν.

Θεωρούσαν πως το «κουτάλι» ήταν με κάποιον τρόπο μια μεταφορά για το «άρμα που δείχνει τον Νότο», ένα άρμα «στολισμένο» με ένα ειδώλιο το οποίο περιστρέφεται δείχνοντας –όπως όλες οι κινεζικές πυξίδες –πάντοτε προς τον Νότο, όποια κατεύθυνση και αν έχει το όχημα. Πρόσφατα ωστόσο ένας κινέζος επιστήμονας έδειξε ότι οι πυξίδες-κουτάλια μάλλον υπήρξαν κάποτε. Χρησιμοποιώντας μαγνητίτη –γνωστός και ως «μαγνήτης λίθος» για τις ισχυρές μαγνητικές ιδιότητές του –έφτιαξε σύμφωνα με τις αρχαίες μεθόδους και τις υπάρχουσες περιγραφές μια πυξίδα-κουτάλι και έδειξε ότι λειτουργεί όπως ακριβώς θα έπρεπε να λειτουργεί, δείχνοντας με τη λαβή της τον Νότο.

Εκτιμάται ότι οι πυξίδες-κουτάλια επινοήθηκαν πριν από 2.000 χρόνια, ενώ ένα διάσημο άρμα που δείχνει τον Νότo και περιλαμβάνεται στα εκθέματα του μουσείου χρονολογείται από το 220-265 μ.Χ. Περίπου μια χιλιετία αργότερα, γύρω στο 1.000 μ.Χ., έκαναν την εμφάνισή τους οι πυξίδες με βελόνα –πάντοτε δείχνοντας τον Νότο –οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν ιδιαίτερα στη ναυσιπλοΐα. Από εκεί πέρασαν αργότερα στον υπόλοιπο κόσμο και, έχοντας αλλάξει κάποια στιγμή την ένδειξη προς τον Βορρά, έφθασαν ως τις μέρες μας.

Οι κλεψύδρες, συσκευές που μετρούσαν τον χρόνο με «μέτρο» το νερό, άρχισαν να χρησιμοποιούνται πριν από χιλιετίες στην Κίνα –η αρχαιότερη γραπτή αναφορά ανάγεται στον 6ο αιώνα π.Χ. –και με την πάροδο του χρόνου βελτιώνονταν διαρκώς. Μετά το γύρισμα της 1ης χιλιετίας μ.Χ. τα δοχεία τους είχαν αυξηθεί και η ροή του νερού από το ένα στο άλλο ρυθμιζόταν με την τοποθέτησή τους σε «σκαλιά» σε μια βαθμιδωτή διάταξη. Τα «ρολόγια του νερού» έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη μελέτη της αστρονομίας, βοηθώντας τους κινέζους επιστήμονες να κάνουν τις παρατηρήσεις τους (να σημειώσουμε ότι ο συγκεκριμένος τομέας ήταν ανέκαθεν εξαιρετικά προηγμένος στην Κίνα).

Το χρονικό διάστημα που «μετρούσε» το κάθε δοχείο ήταν ένα τέταρτο της ώρας –σημερινά 15 λεπτά. Αυτό γιατί οι μονάδες του χρόνου ήταν διαφορετικές στην αρχαία Κίνα. «Ξέρετε, η κινεζική ώρα, λέγεται σέτσεν, διαρκούσε δύο σημερινές ώρες και το ένα σέτσεν είχε οκτώ τέταρτα» εξηγεί ο κ. Ζάο. Παρά το γεγονός ότι χρησιμοποιούνταν σχεδόν αποκλειστικά από τους αστρονόμους –«κανείς δεν είχε κλεψύδρα στο σπίτι του» τονίζει ο κινέζος επιστήμονας -, τα ρολόγια του νερού έδιναν τον τόνο τους στην καθημερινότητα των Κινέζων. «Τα έβαζαν στην κορυφή του καμπαναριού που υπήρχε σε κάθε χωριό και ένας αξιωματούχος ήταν επιφορτισμένος να χτυπάει την καμπάνα σημαίνοντας την ώρα για όλο το χωριό» λέει ο κ. Ζάο.

Το πρώτο άροτρο δεν φτιάχτηκε στην Κίνα –τα πρωτεία εδώ τα έχουν η Μεσοποταμία και η Κοιλάδα του Ινδού. Παρ’ όλα αυτά, οι αρχαίοι Κινέζοι το εξέλιξαν κάνοντάς το να σπέρνει και να λιπαίνει ταυτόχρονα με το όργωμα. Η ανάγκη αγρανάπαυσης ήταν όπως φαίνεται μία από τις αιτίες που οδήγησαν στην επινόησή του. Οπως μας λέει ο κ. Ζάο, στην Κίνα, μια χώρα με μακρά αγροτική παράδοση αλλά επίσης ανέκαθεν πολυπληθή, οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις ήταν περιορισμένες σε σχέση με τον πληθυσμό. Δεν υπήρχε αρκετή γη ώστε οι αγρότες να μεταφέρουν τις καλλιέργειές τους από χωράφι σε χωράφι αφήνοντας το έδαφος να ξεκουραστεί. Ετσι, ήδη από τον 2ο αιώνα π.Χ. χρησιμοποιούσαν ένα άροτρο συνοδευόμενο από ένα ειδικό δοχείο για να «φρεσκάρουν» και να ενισχύσουν το χωράφι τους. Καθώς το άροτρο όργωνε σκάβοντας το χώμα, έριχνε ταυτόχρονα από το ειδικό δοχείο λίπασμα –απολύτως βιολογικό, την εποχή εκείνη –ενώ επίσης μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και για τη σπορά.

Πολύ πριν από τον Γουτεμβέργιο οι Κινέζοι είχαν επινοήσει την τυπογραφία. Η ιδέα, μας λέει ο κ. Ζάο, ξεκίνησε από τις σφραγίδες. Καθώς τα κινεζικά ιδεογράμματα είναι τετραγωνισμένα, προσφέρονταν για να χαραχθούν σε ξύλινες σφραγίδες οι οποίες, περίπου τον 2ο αιώνα μ.Χ., σχεδόν ταυτόχρονα με την εμφάνιση του χαρτιού, άρχισαν να χρησιμοποιούνται για να τυπώνουν με μελάνι μεμονωμένες λέξεις. Λίγο πριν από τον 8ο αιώνα η λογική επεκτάθηκε και έτσι έκανε την εμφάνισή της η τυπογραφία με ξύλινες πλάκες: ολόκληρες σελίδες σκαλίζονταν σε μια ξύλινη επιφάνεια που χρησίμευε στη συνέχεια για την αναπαραγωγή τους σε πολλαπλά αντίγραφα.

Οπως επισημαίνει ο κ. Ζάο, η τεχνική αυτή χρησιμοποιήθηκε ιδιαίτερα από τους βουδιστές μοναχούς, καθώς πολλά βουδιστικά ιερά κείμενα έχουν βρεθεί τυπωμένα κατ’ αυτόν τον τρόπο. Τον 11ο αιώνα ένας κατά τα άλλα άσημος Κινέζος, ο Μπι Σενγκ, πέρασε στην Ιστορία ως ο εφευρέτης της τυπογραφίας με κινητά στοιχεία. Εφτιαξε μεμονωμένα κεραμικά πλακάκια με ιδεογράμματα τα οποία τοποθετούσε σε ένα πλαίσιο για να συνθέσει το κείμενο μιας ολόκληρης σελίδας και, αφού τα κολλούσε προσωρινά με μια πάστα, μπορούσε να τυπώσει με πολύ λιγότερο κόπο και σε πολύ λιγότερο χρόνο. Εκτός από «μητέρα» της τυπογραφίας, η Κίνα είναι επίσης η χώρα όπου εκδόθηκαν τα πρώτα χαρτονομίσματα: αν και είχαν εμφανιστεί στις εμπορικές συναλλαγές λίγο μετά το 618 μ.Χ., η επίσημη υιοθέτησή τους τοποθετείται στην εποχή της Δυναστείας Γιουάν, πριν από επτά αιώνες.