Ποιος θυμάται την περεστρόικα;

Εκδόσεις Allen Lane, 2017

σελ. 880, τιμή 25 στερλίνες

Τον Οκτώβριο του 1985 ένας κομματικός εκπρόσωπος από το Καζακστάν ανεβαίνει στο βήμα της συνόδου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ και αρχίζει να πλέκει το εγκώμιο του νέου γενικού γραμματέα του κόμματος. Τα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής ανταποκρίνονται στον έπαινο χειροκροτώντας. Ο γενικός γραμματέας, ο οποίος θεωρεί παρόμοιες συμπεριφορές απαράδεκτο κατάλοιπο της σταλινικής προσωπολατρίας, διακόπτει τον ρήτορα οργισμένος και τον καλεί να σταματήσει τις κολακείες. Τα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής σηκώνονται όρθια και αποθεώνουν τον γενικό γραμματέα με θυελλώδη χειροκροτήματα. Ενδεικτικό για τις κατεστημένες νοοτροπίες και συμπεριφορές της σοβιετικής νομενκλατούρας αλλά και των νέων ηθών της περεστρόικα στην οποία επιχειρούσε να εκπαιδεύσει την παλιά ηγεσία ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, το στιγμιότυπο συμπυκνώνει τη λεπτομερειακότητα της προσωπογραφίας του τελευταίου σοβιετικού ηγέτη που σκιαγραφεί ο Γουίλιαμ Τάουμπμαν, καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Κολέγιο Αμχερστ, στη συναρπαστική αφηγηματικά βιογραφία «Gorbachev. His Life and Times».

Είκοσι έξι χρόνια μετά την υποστολή της σημαίας της Σοβιετικής Ενωσης τα Χριστούγεννα του 1991, ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ δεν είχε αξιωθεί ως τώρα μιας μείζονος βιογραφίας, σε αντίθεση με τους υπόλοιπους πρωταγωνιστές του τέλους του Ψυχρού Πολέμου. Ο Ρόναλντ Ρίγκαν, ο Χέλμουτ Κολ, ο Φρανσουά Μιτεράν, η Μάργκαρετ Θάτσερ έχουν όλοι καταστεί υποκείμενα εξαίρετων βιογράφων που διερεύνησαν τα πρόσωπα και τον ρόλο τους στην πολιτική σκηνή της εποχής. Ο Γκορμπατσόφ, τελευταίος επιζών και τότε προνομιακός συνομιλητής τους, δεν είχε ως τώρα παρόμοια αντιμετώπιση. Βασισμένη σε πολλές ώρες συνεντεύξεων με τον ίδιο και πλήθος μαρτυριών στενών συνεργατών και αντιπάλων του, η μελέτη του Γουίλιαμ Τάουμπμαν παρακολουθεί την πορεία ενός σοβιετικού νέου αγροτικής καταγωγής από τη Σταυρούπολη της Νότιας Ρωσίας ο οποίος οδηγεί τρακτέρ ως τα 18 του, γίνεται δεκτός στο Πανεπιστήμιο της Μόσχας στα 19 του, αποφοιτά στα 24 από τη Νομική Σχολή, αναρριχάται τάχιστα στην τοπική κομματική ιεραρχία, γίνεται σε ηλικία μόλις 40 ετών μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ και προαλείφεται για το ανώτατο αξίωμα του γενικού γραμματέα του κόμματος, το οποίο καταλαμβάνει τελικά το 1985, σε ηλικία 54 ετών.

«Προϊόν και αντιπροϊόν ταυτόχρονα του σοβιετικού συστήματος», όπως χαρακτηρίζει ο ίδιος τον εαυτό του, ή «γενετικό λάθος του συστήματος», όπως τον αποκαλεί ο στενός του συνεργάτης Αντρέι Γκρατσόφ, ο Γκορμπατσόφ υπήρξε σίγουρα ένα παράδοξο. Ο Τάουμπμαν περιγράφει έναν εργασιομανή χαρακτήρα, εύστροφο και μεθοδικό, γοητευτικό στις δημόσιες σχέσεις του, ναρκισσιστικό και ματαιόδοξο, κυνικό πολιτικό υπολογιστή και αφελή σοσιαλιστή ιδεαλιστή ταυτόχρονα.

Δεν είναι διαφωνών ούτε αμφισβητίας και ως εκ τούτου αποβαίνει κάτι πιο επικίνδυνο –ένας άνθρωπος που εσωτερικεύει την υψηλόφρονα ρητορική του καθεστώτος και αποσκοπεί στο να την καταστήσει από γράμμα κενό πραγματικότητα.

Ωστόσο «είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς τον Γκορμπατσόφ». Ο ισχυρισμός του ιδίου προς τον βιογράφο του, συνεπικουρούμενος από τη σύμφωνη γνώμη αρκετών πρώην συνεργατών του, αποτελεί τον πυρήνα της αφήγησης του Τάουμπμαν. Οι αντιφάσεις του χαρακτήρα, των επιδιώξεων, της πολιτικής του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ τίθενται στην εισαγωγή με τη μορφή ερωτημάτων –στόχευε τη μεταρρύθμιση ή κατά βάθος την ακύρωση της Σοβιετικής Ενωσης, ήταν μετριόφρων ή ματαιόδοξος, είχε σχέδιο ή βάδιζε στα τυφλά; Τα 19 κεφάλαια που ακολουθούν φιλοδοξούν να δώσουν τις απαντήσεις, γι’ αυτό και ο συγγραφέας υιοθετεί μια κυκλική πορεία επιστρέφοντας στον επίλογο ακριβώς στο ζήτημα της κατανόησης προκειμένου να αποφανθεί επί των ερωτημάτων με τα πορίσματα που συνάγει στην πορεία. Ο Γκορμπατσόφ θεωρούσε εφικτή μια προοδευτική πορεία μεταρρυθμίσεων και όταν αυτή απέτυχε αποφάσισε να εγκαταλείψει τα ημίμετρα, ακόμη κι αν τίμημα ήταν η απώλεια της εξουσίας από το κομμουνιστικό κόμμα. Διακρινόταν από υπερβολική αυτοπεποίθηση και εξιδανίκευε τον ίδιο του τον εαυτό ως ασύγκριτο statesman. Απεχθανόταν τον σχεδιασμό γιατί στο μυαλό του ήταν συνδεδεμένος με τις σιδηρές δομές του σοβιετικού συστήματος. Δεν ήταν στρατηγικός νους, αλλά λαμπρός τακτικιστής.

Αρετές και αδυναμίες συνέβαλαν εξίσου στην τελική του αποτυχία. Ο Τάουμπμαν αποφεύγει να γνωματεύσει ως προς το αν το «παιχνίδι ισορροπιών» που συνιστούσε η απόπειρα μεταρρύθμισης της Σοβιετικής Ενωσης ήταν καταδικασμένο εκ των προτέρων. Εν είδει απάντησης αναδεικνύει το προοδευτικό στένεμα των επιλογών του Γκορμπατσόφ με σημείο καμπής την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, τον Νοέμβριο του 1989: «Ως τότε εκείνος ήταν ο κύριος εισηγητής των μεταβολών […], έκτοτε αντιδρούσε στις μεταβολές που προωθούσαν άλλοι».

Οι σκηνές λατρείας από την περιοδεία στη Δύση την άνοιξη και τον χειμώνα του 1989 («θυελλώδη χειροκροτήματα» στο Λονδίνο, πλακάτ «Βάστα, Γκορμπατσόφ!» στο Βερολίνο, «μαζική υστερία στο Μιλάνο») πρέπει να αντιπαρατεθούν με τις συχνά χαοτικές στιγμές του πρώτου ελεύθερα εκλεγμένου Κογκρέσου των Αντιπροσώπων του Λαού στο οποίο προεδρεύει τον Μάιο της ίδιας χρονιάς. Εκπρόσωπος μιας κλειστής ελίτ, διαχειριστής μιας εκ των άνω επιβεβλημένης «επανάστασης με εξελικτικά μέσα», κατά τη φράση του, υπήρξε δεξιοτέχνης διπλωμάτης στην προσέγγισή του με τους δυτικούς ηγέτες, ανθρώπινα γοητευτικός για τη δυτική κοινή γνώμη, ανίκανος όμως να ελέγξει τις δυνάμεις που εκλύθηκαν με τον αρχόμενο εκδημοκρατισμό της σοβιετικής κοινωνίας. «Αντικατέστησε το παλιό πολιτικό «παιχνίδι» στο οποίο αρίστευε με ένα νέο το οποίο ποτέ δεν έμαθε πραγματικά. Εθεσε νέους κανόνες πολιτικής, με όρους εκλογών και κοινοβουλίου, συνέπεια των οποίων ήταν η απελευθέρωση των φιλελεύθερων επικριτών του (που αποδείχθηκαν ικανότεροι στο νέο παιχνίδι από εκείνον) ενώ παράλληλα αποξένωσε ακόμη περισσότερο τους σκληροπυρηνικούς» επισημαίνει ο Τάουμπμαν. Από αυτό το σημείο και μετά το επιταχυνόμενο οικονομικό αδιέξοδο και η απώλεια πολιτικής στήριξης προδιέγραφαν τον δρόμο προς το θνησιγενές πραξικόπημα του Αυγούστου του 1991, τη μετέπειτα περιθωριοποίηση του Γκορμπατσόφ από τον τότε ριζοσπάστη Μπορίς Γέλτσιν και τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Εν τέλει, καταλήγει ο Τάουμπμαν, στο φως ενός ριζικά διαφορετικού κόσμου με λιγότερα πυρηνικά όπλα και περισσότερη δημοκρατία, στη διαμόρφωση του οποίου συνέβαλε, το κλειδί για να ερμηνεύσει κανείς τον ίδιο τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ δεν βρίσκεται τόσο στις συγκυρίες, αλλά στις λέξεις. Για την ακρίβεια, σε μια έννοια του αρχαιοελληνικού δράματος: γιατί ο τελευταίος ηγέτης της Σοβιετικής Ενωσης ήταν, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, ένας «τραγικός ήρωας».