Οταν η λογοτεχνία αλλάζει τη ζωή

Μετάφραση Κλαίτη Σωτηριάδου

Εκδόσεις Καστανιώτη, 2017

σελ. 288, τιμή 15,90 ευρώ

Αν κανείς απαριθμήσει πρόχειρα τα ονόματα ή τα βιβλία των συγγραφέων που περνούν από τις 288 σελίδες αυτού του ευρηματικού μυθιστορήματος, θα έλεγε πως πρόκειται για ένα βιβλίο που απευθύνεται σε όσους αναγνώστες οι Αγγλοσάξονες αποκαλούν bookish, λόγω των πολλών αναφορών του σε έργα της ισπανόφωνης –αλλά όχι μόνο –λογοτεχνίας. Ωστόσο δεν πρόκειται για βιβλίο βιβλίων. Το θέμα του δεν είναι ούτε τα βιβλία ούτε η βιβλιοθήκη ούτε καν η λογοτεχνία. Η λογοτεχνία είναι το εύρημα, η αφορμή να εισέλθει ο συγγραφέας στη ζωή και μέσω των βιβλίων που διαβάζει η πρωταγωνίστριά του να την εξηγήσει. Την αληθινή ζωή την κατανοεί κανείς προκειμένου να τη ζήσει –και σε κάποια στιγμή να την αλλάξει. Τη δική του ζωή φυσικά μέσω των εκδοχών της όπως παρουσιάζονται στο τυπωμένο χαρτί. Και αυτό κάνει η πρωταγωνίστρια στα Ανατρεπτικά βιβλία, η 70χρονη Ρεμέδιος (η Ρέμε).

Ο Πάμπλο Γκουτιέρεθ, από τους πλέον ταλαντούχους πεζογράφους της νέας γενιάς στον ισπανόφωνο κόσμο, δημιούργησε μια εντυπωσιακή και ασυνήθιστη ηρωίδα. Ασυνήθιστη αλλά και απολύτως πειστική, μολονότι αυτό που εκφράζει και ο τρόπος με τον οποίο συμπεριφέρεται δεν συμβαίνουν στην πραγματική ζωή.

Η δόνια Ρέμε λαμβάνει μια μέρα ένα κιβώτιο με βιβλία που δεν προορίζονται για την ίδια. Ανοίγει το κιβώτιο, τα περιεργάζεται και αποφασίζει να τα κρατήσει. Από εκεί και πέρα για την ίδια αλλάζουν τα πάντα. Ξαναβρίσκει μέσα της έναν κόσμο που δεν κατάφερε να ζήσει, τη ζωή που της είχαν «κλέψει», τη σεξουαλικότητά της που δεν είχε καταφέρει να την εκφράσει, με άλλα λόγια: τον πραγματικό της εαυτό.

Ο κόσμος αυτός αναδύεται από τα βιβλία που έφτασαν κατά σύμπτωση στα χέρια της. Η Ρέμε τα διαβάζει με πάθος και μοιάζει σαν να κατανοεί τα πάντα. Και τι δεν διαβάζει: Πίο Μπαρόχα, Χοσέ Ορτέγα ι Γκασέτ, Λόρκα, Ρουμπέν Νταρίο, Καλδερόν ντε λα Μπάρκα, Μιγέλ ντε Ουναμούνο, Εμίλ Ζολά, Γκαλντός, Ιταλο Καλβίνο, Γουίλιαμ Γκόλντινγκ και άλλους, και άλλους… Και τούτο το χάρτινο σύμπαν αντικαθιστά σιγά-σιγά τον πραγματικό κόσμο ή, πιο σωστά, αυτό το σύμπαν παίζει πλέον πρωταρχικό ρόλο στη ζωή και στη συμπεριφορά της Ρέμε.

Μολονότι είναι αδύνατον να συναντήσει κανείς μια τέτοια γυναίκα στην πραγματική ζωή, ο αναγνώστης σε κανένα σημείο δεν έχει την αίσθηση ότι η Ρέμε είναι ένα πλάσμα εξωπραγματικό, η προβολή μιας εικόνας, μιας φαντασίωσης ή μιας «ιδέας».

Με ρεαλιστικά μέσα αλλά σε συνδυασμό και με πλείστες ποιητικές εξάρσεις ο Γκουτιέρεθ υπερβαίνει τον ρεαλισμό. Και μάλιστα σε ένα απολύτως ρεαλιστικό περιβάλλον, στο οποίο κινούνται οι υπόλοιποι χαρακτήρες του μυθιστορήματος, όπως για παράδειγμα η Ανίτα, θετή κόρη της Ρέμε, ή ο ψευτοεπαναστάτης Ρόμπε, γιος της Ανίτας. Η γραφή του είναι μεν γραμμική, αλλά η δομή της πολυπρισματική. Στην αφηγηματική εξέλιξη ενσωματώνονται και πλήθος άλλες ιστορίες.

Εχουμε φυσικά και τον κοινωνικό περίγυρο. Η Ρέμε είχε παντρευτεί με θρησκευτικό γάμο επειδή το φρανκικό καθεστώς σε συνεργασία με την Καθολική Εκκλησία παρείχε δωρεάν κατοικία σε όσα ζευγάρια παντρεύονταν με θρησκευτικό γάμο. Και ο περίγυρος αυτός αναδύεται σε κάθε σελίδα, όπου παρελαύνουν κακομαθημένα αστόπαιδα, που πιστεύουν ότι είναι επαναστάτες, και διεφθαρμένοι αξιωματούχοι. Πλήθος είναι και οι αναφορές στις λεγόμενες τηλενοβέλες (τα ατελείωτα σίριαλ που στην Ισπανία και στη Λατινική Αμερική λειτουργούν ως τηλεοπτικά λαϊκά υποκατάστατα της μυθιστορηματικής σάγκας). Μαζί με αυτές έχουμε κι άλλες, παράλληλες κατά μια έννοια, αναφορές: στο Χόλιγουντ, στους σταρ του κινηματογράφου, στα κόμικς, στην τεχνολογία, στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Και φυσικά στο σεξ, η πορνογραφική εκδοχή του οποίου αποκαλύπτεται στη Ρέμε που ξαναγίνεται γυναίκα και «ανακαλύπτει» την ερωτική επιθυμία που για πενήντα και πλέον χρόνια βρισκόταν μέσα της σε καταστολή.

Και οι γύρω; Ποιοι ήταν εκείνοι οι οποίοι πίστευαν ότι ζούσαν ακόμη στη δεκαετία του 1960 και ότι οι αυταπάτες ή, αν θέλετε, τα οράματα μιας εποχής όριζαν το παρόν που έμοιαζε να μην έχει καμιά σχέση με ό,τι είχε προηγηθεί;

Ο χαμένος εαυτός που ξαναβρίσκει η δόνια Ρέμα ορίζει τη δεύτερη κοινωνία η οποία υφέρπει κάτω από τη φρανκική κληρονομιά. Η Ισπανία δεν μπορεί να είναι ίδια, αλλά αυτή η άλλη Ισπανία εκφράζεται σαν να είναι η κληρονομιά του Θερβάντες: η τραγωδία γίνεται κι εδώ κωμωδία –και το αντίστροφο, εξ ου και το πικρό τέλος του μυθιστορήματος, το οποίο δεν πρέπει να αποκαλύψω.

Το δονκιχωτικό τού χαρακτήρα ή, σωστότερα, της συμπεριφοράς της δόνια Ρέμε είναι εμφανέστατο, καθώς και οι αντίστοιχες μεταφορικές εκφράσεις, όπως για παράδειγμα ότι ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος ονομάζεται «Μεγάλος καβγάς» –ένας ευφημισμός ή, αν θέλετε, ένας αναχρονισμός, ο οποίος όμως εξηγεί γιατί το παρόν είναι αυτό που είναι, και μάλιστα στις εργατικές συνοικίες, όπου έχουμε κατ’ εξοχήν τις μεγάλες κοινωνικές διεργασίες.

Το μυθιστόρημα του Γκουτιέρεθ αποτελείται από τέσσερα μέρη. Ο τίτλος του καθενός είναι από κάποιο πασίγνωστο έργο, στον ισπανόφωνο κόσμο τουλάχιστον: από δύο μυθιστορήματα του Πίο Μπαρόχα, τον Διεστραμμένο αισθησιασμό και την Κόκκινη αυγή, το διάσημο θεατρικό έργο του Αντόνιο Μπουέρο Βαγέχο Η ιστορία μιας σκάλας και το κλασικό πλέον δοκίμιο του Χοσέ Ορτέγα ι Γκασέτ Η εξέγερση των μαζών, το οποίο είναι και το γνωστότερο από τα τέσσερα αυτά έργα στη χώρα μας.

Μια, ας πούμε, διακειμενική ανάγνωση θα είχε ενδιαφέρον για τον αναγνώστη –αλλά δεν είναι αναγκαία. Την έχει πραγματοποιήσει ο ίδιος ο Πάμπλο Γκουτιέρεθ, ο οποίος χρησιμοποιεί τα παραπάνω βιβλία, όπως και πλείστα άλλα, όχι όμως ως παραδείγματα αλλά ως υλικό της μυθοπλασίας –και αυτό δεν είναι διόλου εύκολο. Απαιτεί έναν στυλίστα πρώτης γραμμής σαν αυτόν τον συγγραφέα, από τον οποίο θα πρέπει να περιμένει κανείς πολλά στο μέλλον.