Eνας σκύλος που τον έλεγαν Αϊλίν

ΜετάφρασηΒίκη Ξηρακιά.

Εκδόσεις Κυαναυγή

σελ. 48, τιμή 6 ευρώ

«Εξ όσων ηυτύχησα ή εδυστύχησα να γνωρίσω είμαι, πιστεύω, ο μόνος άνθρωπος όστις, αν τον ωνόμαζον ζώον, δεν θα εθεώρει τούτο ως προσβολήν. Οσον συναναστρέφομαι τα ζώα, τόσον μάλλον πείθομαι ότι δεν υπάρχει μεταξύ αυτών και των ανθρώπων καμμία διαφορά, ως ηθέλησαν παραδοξολόγοι τινές να ισχυρισθώσιν, αλλά μόνον ότι τα πράγματα, κατά τα οποία διαφέρομεν από τα ζώα, δεν αποδεικνύουν όλα την ανθρωπίνην υπεροχήν» έγραφε κατά τα τέλη του 19ου αιώνα ο Εμμ. Ροΐδης (Αφηγήματα –Ανθρωποι και Ζώα).

Πράγματι, η ιστορία που μας αφηγείται η Αϊλίν, με την έξοχη γραφίδα του Μαρκ Τουέιν, στο διήγημα Η ιστορία ενός σκυλιού κάθε άλλο παρά την ανθρώπινη υπεροχή δείχνει. Η μητέρα της Αϊλίν Μέιβουρνιν ήταν πολύ έξυπνη και χαριτωμένη και δεν κρατούσε ποτέ κακία για ό,τι και αν της έκαναν. Παράλληλα ήταν και αρκετά ματαιόδοξη. Πρόφερε με περισπούδαστο ύφος τις δύσκολες λέξεις που κατάφερνε να μαθαίνει ακούγοντας τις συνομιλίες των ανθρώπων και τις επαναλάμβανε, χωρίς τις περισσότερες φορές να ξέρει τη σημασία τους. Ετσι επιβαλλόταν στην παρέα και όλοι τη σέβονταν, ενώ η κόρη της τη λάτρευε και προσπαθούσε να της μοιάσει.

Η Αϊλίν είχε διδαχθεί από τη μητέρα της να είναι ευγενική και να νοιάζεται για τους ανθρώπους. Οταν την πούλησαν και την πήραν για να ζήσει αλλού, η μητέρα της συντετριμμένη για τον αποχωρισμό τής είχε πει: «Για να τιμήσεις τη μνήμη μου, όταν θα βρεθείς μπροστά σε κίνδυνο, μη σκεφτείς τον εαυτό σου. Σκέψου τη μητέρα σου και κάνε ό,τι θα έκανε εκείνη». Η μικρή θυμάται πάντα αυτά τα τελευταία λόγια και ξέρει πως η μητέρα της, που ήταν απόλυτα αφοσιωμένη στους ανθρώπους, θα θυσιαζόταν για αυτούς. Το ίδιο θα έπρεπε να κάνει κι εκείνη: αγαπούσε πολύ την οικογένεια και το υπηρετικό προσωπικό στο σπίτι που την έφεραν να ζήσει, χωρίς να σκέφτεται τον εαυτό της. Και εκείνοι τη φρόντιζαν και την αγαπούσαν, μέχρις ότου ο άνθρωπος έδειξε την υποτιθέμενη «ανωτερότητά» του με απίστευτη σκληρότητα και χωρίς να λάβει υπόψη του τα συναισθήματα της μικρής σκυλίτσας θεωρώντας ότι τα μη ανθρώπινα όντα είναι κατώτερα.

Ο Μαρκ Τουέιν (1835-1910), ο αγαπημένος συγγραφέας του Χάλκμπερι Φιν, του Τομ Σόγερ, του Πρίγκιπας και φτωχός και τόσων άλλων σπουδαίων βιβλίων, μαχόταν ενάντια σε κάθε είδους καταπίεση και όχι μόνο σε ό,τι αφορούσε τους ανθρώπους. Ηταν ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένος και στο θέμα των ζώων και αγωνίστηκε για τα δικαιώματά τους και την κατάργηση των πειραμάτων πάνω σε αυτά. Ο ίδιος έλεγε πως το γεγονός ότι ο άνθρωπος γνωρίζει το καλό και το κακό αποδεικνύει την ανωτερότητα της σκέψης του σε σχέση με τα ζώα. Το γεγονός πως παρ’ όλα αυτά κάνει το κακό αποδεικνύει την ηθική κατωτερότητά του σε σχέση με τα ζώα (Τι είναι ο άνθρωπος).

Ο ανθρωπομορφισμός των ζώων που εμφανίζεται στο έργο του, όπως και σε πολλούς άλλους συγγραφείς, συχνά αποδοκιμάζεται από σκεπτικιστές που θεωρούν ότι ο άνθρωπος προβάλλει πάνω στα ζώα σκέψεις και συναισθήματα δικά του. Ομως ο ανθρωπομορφισμός αυτός μπορεί να συγκινήσει, να προκαλέσει τη συμπόνια και να ωθήσει σε μια ηθική συμπεριφορά απέναντι στα μη ανθρώπινα όντα.

Οι μύθοι ανέκαθεν αποτελούσαν μια «κρυφή διδασκαλία», καθώς με αλληγορικό τρόπο μιλούσαν για το πρέπον και το σωστό. Και στους μύθους τα ζώα μιλούν. Ανθρωποι, ζώα, φύση εμφανίζονται ως όλο, του οποίου τα επί μέρους στοιχεία σχετίζονται οργανικά και ισότιμα μεταξύ τους και κάθε προκατάληψη για ανωτερότητα δική μας απουσιάζει. Εμψυχα και άψυχα συνομιλούν με μια γλώσσα κοινή και πολλές φορές στις ιστορίες (τις αρχαϊκές συνήθως) διαφαίνεται η υπεροχή του ζώου ή η δύναμη και η ευφυΐα της φύσης.

Σήμερα, η επιστήμη έχει καταλήξει στο συμπέρασμα ότι πολλά ζώα διαθέτουν συνείδηση, μπορούν να μαθαίνουν από την εμπειρία, να νιώθουν χαρά, φόβο ή πόνο, να επιλέγουν και να ερωτεύονται με διαφορετικό ίσως τρόπο από εκείνον των ανθρώπων. Οι διαφορές αυτές ήταν που ώθησαν σε πράξεις βίας εναντίον εκείνων που δεν ανήκουν στο είδος μας. Ομως δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι και η δική μας ζωική φύση συνυπάρχει πάντα με τον πολιτισμό: Πριν από μόλις έξι εκατομμύρια χρόνια, μια συγκεκριμένη πιθηκίνα έκανε δύο κόρες. Η μία έγινε η πρόγονος του χιμπαντζή, η άλλη ήταν η γιαγιά μας (Y. N. Harari, Sapiens. Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου).

Οι έρευνες των επιστημόνων ίσως συντελέσουν στο να διδαχθούμε από τον ανθρωπομορφισμό των ζώων στους μύθους. Η επιστήμη –της οποίας ο μύθος αντικατέστησε τους μύθους και η οποία απομάγευσε τη φύση (Χορκχάιμερ – Αντόρνο, Η διαλεκτική του Διαφωτισμού) –φαίνεται σήμερα να σεμνύνεται απέναντι στους μύθους και να επανερμηνεύει με τον τρόπο της και με νέα δεδομένα ό,τι παλαιότερα απέρριπτε ως ψεύδος. Ο ανθρωπομορφισμός της παραμυθιακής αφήγησης φαίνεται να γίνεται ξανά επίκαιρος, μιλώντας όχι μόνο για τα ανθρώπινα αλλά και για τα συμπαντικά.

Η Αϊλίν Μέιβουρνιν στο διήγημα του Τουέιν δεν κατανοεί τη συμπεριφορά των ανθρώπων και κανείς δεν θα της εξηγήσει ποτέ την ανθρώπινη οίηση που τόσες καταστροφές επιφέρει. Μας αφηγείται την ιστορία της επειδή πιστεύει, όπως αναφέρει η ίδια, πως αν τη διαβάσουν οι άνθρωποι θα γίνουν σοφότεροι σε ό,τι αφορά τη ζωή των μη ανθρώπινων όντων.

Πράγματι, διαβάζοντας το διήγημα δεν μπορούμε παρά να νιώσουμε συν-πάθεια και συν-πόνια για τα ζώα και να σκεφτούμε για αυτά με έναν άλλο τρόπο. Και η εν-συναίσθηση ίσως βοηθήσει στο να συνειδητοποιήσουμε τα δικαιώματά τους και να προσπαθήσουμε να καλυτερεύσει η ζωή των όντων που έχουν υποστεί τόσες βιαιοπραγίες από τον άνθρωπο.

Ο Μαρκ Τουέιν αφηγείται απλά, χωρίς να εκβιάζει συναισθήματα και χωρίς ίχνος διδακτισμού. Το διήγημά του Η ιστορία ενός σκυλιού είναι ένα μικρό αριστούργημα που αξίζει να διαβαστεί από όλους· και ας ελπίσουμε ότι οι ελπίδες της Αϊλίν δεν θα αποδειχθούν φρούδες.

Η κυρία Αννα Λυδάκη είναι καθηγήτρια Κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.