Η Βαρκελώνη εκβιάζει, η Μαδρίτη απειλεί

Είναι δυνατόν να ξαναδούμε τανκς να προελαύνουν βόρεια προς τον ποταμό Εβρο σε μια απόπειρα της Μαδρίτης να καταστείλει το κίνημα για καταλανική «γη και ελευθερία»; Εκείνες οι σκηνές από τον τραγικό ισπανικό εμφύλιο της δεκαετίας του 1930 στοιχειώνουν τον νου όσων φοβούνται ότι τα πράγματα μπορεί να φτάσουν στα άκρα, τώρα που οι εθνικιστές της Βαρκελώνης προκήρυξαν μονομερώς, για την 1η Οκτωβρίου, δημοψήφισμα για την απόσχιση και την ανεξαρτησία της Καταλωνίας.

Ιστορικό βήμα για την απόλυτη αυτοδιάθεση ή «απαράδεκτος εκβιασμός» και απόπειρα «κατάλυσης του Συντάγματος», όπως καταγγέλλει ο Μαριάνο Ραχόι και όσοι υποστηρίζουν ότι μια τέτοια ψηφοφορία είναι αντισυνταγματική και δίνει στην κυβέρνηση της Μαδρίτης το δικαίωμα να αναστείλει την περιφερειακή αυτονομία και να κατεβάσει ακόμη και τον στρατό στους δρόμους της Βαρκελώνης;

Το άλλο στρατόπεδο έχει στυλώσει τα πόδια. Σύμφωνα με την τοπική κυβέρνηση, το δημοψήφισμα θα γίνει οπωσδήποτε. Ο πρόεδρος της Καταλωνίας Κάρλες Πουιγκδεμόν ανακοίνωσε και το ερώτημα: «Θέλετε να είναι η Καταλωνία ανεξάρτητη χώρα με τη μορφή μιας δημοκρατίας;».

Οι καταλανοί εθνικιστές επιμένουν ότι η πλούσια βορειοανατολική περιοχή έχει πολιτικό, οικονομικό και πολιτιστικό δικαίωμα στην απόλυτη αυτοδιάθεση. Εδειξαν τη δύναμή τους με τη μεγαλειώδη διαδήλωση για την εθνική επέτειο της Καταλωνίας (Ντιάδα) την περασμένη Δευτέρα, με ένα εκατομμύριο κόσμο που βγήκε στους δρόμους κρατώντας την καταλανική σημαία με τις χρυσές και κόκκινες ρίγες.

Η κεντρική κυβέρνηση ήταν και είναι αναφανδόν κατά της απόσχισης, υποστηρίζοντας ότι αποτελεί κατάφωρη παραβίαση του Συντάγματος που επιτάσσει την «άλυτη ενότητα του έθνους». Το Συνταγματικό Δικαστήριο έκρινε ήδη παράνομο το δημοψήφισμα και ο Ραχόι έχει δεσμευθεί να χρησιμοποιήσει «όλα τα δυνατά μέσα» για να σταματήσει την ψηφοφορία.

Κάποιοι λένε πάντως πως αυτό που θέλουν στην πραγματικότητα οι Καταλανοί είναι να πιέσουν ώστε να συμφωνηθεί επίσημα η διαδικασία για δεσμευτικό δημοψήφισμα μεταξύ των δύο πλευρών –όπως έγινε στην περίπτωση της Σκωτίας μεταξύ Λονδίνου και Εδιμβούργου. Και ότι η ηγεσία τους εμφανίζεται με μαξιμαλιστικά σχέδια για την 1η Οκτωβρίου για να πάρει από τη Μαδρίτη ό,τι περισσότερο μπορεί, ιδίως στα οικονομικά που τους καίνε.

Σύμφωνα με αυτή την ερμηνεία, η απειλή της απόσχισης είναι το όπλο, και το πραγματικό ζητούμενο είναι η μείωση των φόρων που πληρώνει η Καταλωνία στο κεντρικό κράτος. Η αυτόνομη περιφέρεια είναι υπερχρεωμένη (κατά το ένα τρίτο του ΑΕΠ της, περί τα 72 δισ. ευρώ) και ισχυρίζεται ότι αυτό δεν θα συνέβαινε αν δεν ίσχυε το ισπανικό σύστημα, σύμφωνα με το οποίο οι πλούσιες περιοχές δίνουν χρήματα στις φτωχότερες.

Κατά τους υπολογισμούς της Generalitat (της τοπικής κυβέρνησης) η διαφορά ανάμεσα σε αυτά που δίνει η Καταλωνία ως φόρους στη Μαδρίτη και σε αυτά που λαμβάνει από το ισπανικό κράτος είναι της τάξης του 8,5% του ΑΕΠ της Καταλωνίας (17,8 δισ. ευρώ). Σήμερα η Καταλωνία κρατάει περίπου τους μισούς φόρους ενώ η κεντρική εξουσία παίρνει το άλλο μισό. Αυτό που επιθυμούν οι υπέρμαχοι της ανεξαρτησίας είναι να μένουν όλοι οι φόροι στην περιοχή και να δίνονται στην κεντρική εξουσία ανάλογα με τις υπηρεσίες που το κράτος προσφέρει στην Καταλωνία, συν κάτι επιπλέον ως συμμετοχή αλληλεγγύης για πιο φτωχές περιοχές, όπως η Ανδαλουσία.

Ετσι, η αποκαλούμενη «τρίτη λύση» μπορεί να είναι τελικά ένας συμβιβασμός της τελευταίας στιγμής για αυξημένη οικονομική – φορολογική αυτονομία της Καταλωνίας εντός της Ισπανίας, με ταυτόχρονη αρχή διαπραγματεύσεων ώστε να γίνει κάποια στιγμή στο απώτερο μέλλον ένα νομικώς δεσμευτικό δημοψήφισμα.

Στο συμβολικό δημοψήφισμα που έγινε το 2014, περισσότεροι από το 80% ψήφισαν υπέρ της ανεξαρτησίας –μολονότι συμμετείχαν μόνο 2,3 από τους 5,4 εκατομμύρια Καταλανούς με δικαίωμα ψήφου.

Το ισπανικό Συνταγματικό Δικαστήριο έκρινε και εκείνο το δημοψήφισμα παράνομο, αλλά η τότε ηγεσία της Καταλωνίας προχώρησε στη διεξαγωγή του, με τη βοήθεια 40.000 εθελοντών που άνοιξαν τα σχολεία και εγκατέστησαν εκλογικά κέντρα. Σήμερα οι δήμαρχοι είναι διχασμένοι. Από τους 950 δήμους της Καταλωνίας, 260 δεν έχουν αποφασίσει ακόμη αν θα επιτρέψουν την ψηφοφορία. Και όσοι έχουν συναινέσει, μπορεί να υποστούν ποινικές διώξεις για ανυπακοή και κατάχρηση εξουσίας.

Δύο εβδομάδες πριν από τις κάλπες επικρατεί σύγχυση, καθώς το 50% του ντόπιου πληθυσμού δεν γνωρίζει ποια είναι η κατάσταση στην εκλογική περιφέρειά του (μία από τις αναποφάσιστες δημαρχίες είναι και η Βαρκελώνη, που αντιπροσωπεύει το 21% του πληθυσμού της Καταλωνίας).

Και η Μαδρίτη έχει πάντα την εξουσία να επικαλεστεί το άρθρο 155 του Συντάγματος, το οποίο θα της επέτρεπε να λάβει δραστικά μέτρα για να ματαιώσει την ψηφοφορία –με την αναστολή της περιφερειακής αυτονομίας.

Μια τέτοια κίνηση θεωρείται «πραξικόπημα» από τους εθνικιστές, διότι η κεντρική κυβέρνηση θα μπορούσε να διατάξει το κλείσιμο σχολείων, προκειμένου να μη χρησιμοποιηθούν ως εκλογικά τμήματα –ακόμη και να αναλάβει τον έλεγχο της καταλανικής αστυνομίας, ή και να κατεβάσει στρατό στους δρόμους.

Βαρύ το τίμημα και για τις δύο πλευρές

Με όρους οικονομίας, και οι δύο πλευρές έχουν να χάσουν πολλά από την ανεξαρτησία. Για την Ισπανία, οι απώλειες θα μεταφραστούν σε 300 δισ. ευρώ τον πρώτο χρόνο, ενώ η Καταλωνία θα βρεθεί αυτομάτως εκτός ΕΕ, γεγονός με τεράστιες συνέπειες, που δεν έχει συζητηθεί εκτενώς από τους εθνικιστές.

Μπορεί η Καταλωνία να αποτελεί μόλις το 6,3% της έκτασης της Ισπανίας, και το 16% του πληθυσμού (7,45 εκατ. πολίτες), αλλά το βάρος της στην εθνική οικονομία είναι δυσανάλογα μεγάλο: αντιπροσωπεύει το 20,1% του ΑΕΠ (215,6 δισ. ευρώ) και το 25,6% των ισπανικών εξαγωγών (65,2 δισ. ευρώ) το 2016. Πλήρωσε το 20,8% των φόρων το 2016 (37,8 δισ. ευρώ) και προσέλκυσε το 23,8% των ξένων τουριστών (18 εκατ. ανθρώπους).

Αλλά το τίμημα θα είναι βαρύ και για τους Καταλανούς. Στην EE εξακολουθεί να ισχύει το λεγόμενο «δόγμα Μπαρόζο»: νέο κράτος το οποίο προκύπτει από απόσχιση από κάποια χώρα-μέλος της ΕΕ παύει να αποτελεί τμήμα της ΕΕ και δεν γίνεται αυτοδικαίως νέο μέλος.

Αdios στην Ισπανία σημαίνει λοιπόν και αντίο στην ενωμένη Ευρώπη. Το δόγμα, που έχει στόχο να αποτρέψει αυτονομιστικά κινήματα στη βελγική Φλάνδρα, στη χώρα των Βάσκων, και στη Βόρεια Ιταλία, θα θέσει από την πρώτη στιγμή τους Καταλανούς εκτός ΕΕ.

Σε περίπτωση που όντως ανεξαρτητοποιηθεί, η Καταλωνία θα μπορούσε να καταθέσει αίτηση για εκ νέου ένταξη στην ΕΕ. Μια διαδικασία που θα είναι όμως πολύπλοκη και θα διαρκέσει χρόνια.

Ειδικοί, επιχειρήσεις και τράπεζες θεωρούν πως η περιφέρεια δεν θα μπορέσει να αντεπεξέλθει οικονομικά, εάν δεν παραμείνει μέρος της Ισπανίας. Οι εξαγωγές αυτοκινήτων που κατασκευάζονται σε καταλανικά εργοστάσια διοχετεύονται κυρίως στις χώρες-μέλη της ΕΕ. Ως τρίτη χώρα, η Καταλωνία θα πρέπει να πληρώνει δασμούς και να κλείσει νέα εμπορική συμφωνία με την ΕΕ.

Αν και η υπερχρεωμένη Καταλωνία θα μπορούσε ίσως να κρατήσει το ευρώ, η απόσχιση θα είναι μια μεγάλη οικονομική περιπέτεια, με αβέβαιη κατάληξη.