Πρόσφυγες χθες και σήμερα

Ο μεγαλύτερος ανθρώπινος παραλογισμός είναι πιθανόν η «εφεύρεση» του πολέμου. Η εμφάνισή του χάνεται στα βάθη της προϊστορίας. Ενα από τα παλαιότερα όσο και πιο επώδυνα αποτελέσματά του είναι η δημιουργία προσφυγικών ροών, φαινόμενο που τον τελευταίο καιρό το γνωρίζουν καλά οι μεσογειακές ευρωπαϊκές χώρες και φυσικά και η δική μας. Η Ευρωπαϊκή Ενωση (ΕΕ) βρέθηκε απροετοίμαστη στην αντιμετώπιση αυτού του προσφυγικού κύματος, που θέτει υπό δοκιμασία ακόμη και τη συνοχή της, αν και υπήρξαν φωνές που από πολύ νωρίς, στην αρχή των εχθροπραξιών στη Συρία, προειδοποιούσαν για το επερχόμενο προσφυγικό τσουνάμι και τους κινδύνους του. Ετσι, η ΕΕ υφίσταται σήμερα δυσανάλογα βαριές συνέπειες από τα τεκταινόμενα στη Μέση Ανατολή σε σχέση με το μέγεθος της δικής της εμπλοκής.

Προσφυγικές ροές ως αποτέλεσμα πολεμικών συρράξεων υπήρξαν και στην αρχαία Ελλάδα, μόνο που αυτές, τις περισσότερες τουλάχιστον φορές, προκαλούνταν από τις αποφάσεις των νικητών, χωρίς τη θέληση των θυμάτων των πολέμων. Συγκεκριμένα, οι νικητές πολέμων υποχρέωναν τους ηττημένους να εγκαταλείψουν τις πατρικές εστίες και να ξενιτευτούν, ακόμη και με απροσδιόριστο, άγνωστο προορισμό, επιτρέποντάς τους να πάρουν μαζί τους, ενίοτε, μόνο τα ενδύματα που φορούσαν! Ενα νησί που γνώρισε κατά την αρχαιότητα τη βαναυσότητα της προσφυγιάς ήταν η Σάμος, η οποία σήμερα συμβαίνει να έχει δεχτεί (και συνεχίζει να δέχεται) έναν σημαντικό αριθμό προσφύγων και να βιώνει από την πρώτη γραμμή την τρέχουσα προσφυγική κρίση. Το 365 π.Χ. οι Αθηναίοι καταλαμβάνουν το νησί και υποχρεώνουν μεγάλο μέρος του πληθυσμού της να εγκαταλείψει την πατρώα γη. Οι Σάμιοι διασκορπίζονται σε διάφορα μέρη, μέχρι και τη Μεγάλη Ελλάδα και τη Σικελία, ενώ στα σπίτια και στα κτήματά τους εγκαθίστανται Αθηναίοι. Η βάρβαρη αυτή συμπεριφορά των Αθηναίων είχε βέβαια ως αποτέλεσμα οι σάμιοι πρόσφυγες να κερδίσουν τη συμπάθεια πολλών Ελλήνων από διάφορα μέρη, όπως μας βεβαιώνει ένας μεγάλος αριθμός επίσημων επιγραφικών κειμένων, αλλά και αρχαίοι συγγραφείς.

Το 324 π.Χ., ο Μεγ. Αλέξανδρος, λίγο προτού πεθάνει, αποφασίζει να επιστρέψουν στις πατρογονικές τους εστίες οι χιλιάδες πρόσφυγες που είχαν δημιουργήσει οι ατέλειωτες εμφύλιες συρράξεις του 4ου Αι. π.Χ., ανάμεσά τους και οι Σάμιοι, κάτι που όμως συνάντησε τη σφοδρή αντίδραση της Αθήνας. Ετσι, όταν κάποιοι Σάμιοι που είχαν καταφύγει στη γειτονική Αναία, κοντά στο σημερινό Κουσάντασι, έσπευσαν να αποβιβαστούν στο νησί τους μόλις πληροφορήθηκαν τις αποφάσεις του στρατηλάτη –πριν αυτές όμως τεθούν σε εφαρμογή (αυτό έγινε το 322 π.Χ. μετά τον θάνατό του) -, συνελήφθησαν από τους Αθηναίους και στάλθηκαν, συν γυναιξί και τέκνοις, σιδηροδέσμιοι στην Αθήνα, όπου και καταδικάστηκαν σε θάνατο! Τους γλίτωσε κάποιος Αντιλέων από τη Χαλκίδα, ο οποίος όχι μόνο εξαγόρασε τη θανατική ποινή τους αλλά φρόντισε και για την ασφαλή μεταφορά τους στην πατρίδα του!

Αλλά ο Αντιλέων δεν ήταν ο μόνος που έδειξε με τόση γενναιοδωρία τη συμπάθειά του προς τους αναξιοπαθούντες σαμίους πρόσφυγες. Πολλά μεμονωμένα άτομα, αξιωματούχοι αλλά και απλοί πολίτες, όπως και διάφορα κράτη, τους στάθηκαν πολύτιμοι συμπαραστάτες και αρωγοί στις δύσκολες μέρες της διαμονής τους στην ξενιτιά, αλλά και κατά την επάνοδό τους στην πατρίδα. Αλλοι τους έδιναν χρήματα ή τους δάνειζαν άτοκα, άλλοι τους προμήθευαν σιτάρι, άλλοι αναλάμβαναν τη μεταφορά τους στο νησί, άλλοι τους έδιναν πολεμικά πλοία, άλλοι που είχαν κάποια θέση ευθύνης ή δυνατότητα πρόσβασης σε βασιλείς της εποχής, εξέδιδαν ή πετύχαιναν ευνοϊκές γι’ αυτούς αποφάσεις. Η πιο πρωτότυπη και συνάμα συγκινητική προσφορά προήλθε από τους Λακεδαιμονίους. Καθώς δεν είχαν οικονομική ευχέρεια εψηφίσαντο μίαν ημέραν και αυτούς και τους οικέτας και τα υποζύγια νηστεύσαι, όσον δε εδαπάνα έκαστος, τοσούτον δούναι τοις Σαμίοις προς ενίσχυσή τους! Υπενθυμίζω ότι οι σάμιοι πρόσφυγες, επιστρέφοντες στις πάτριες εστίες, θα έπρεπε να ξανακτίσουν από την αρχή όχι μόνο το κράτος τους αλλά και το σπιτικό τους.

Για την ιστορία, σημειώνω ότι οι Σάμιοι γνώρισαν την προσφυγιά και κατά τους νεότερους χρόνους, αυτή τη φορά όμως εθελοντικά. Οταν το 1475 οι Τούρκοι παρέλαβαν το νησί από τους Γενουάτες, πολλοί Σαμιώτες φαίνεται να ακολούθησαν αυτοβούλως τους τελευταίους στη Χίο. Οταν όμως, μετά από 100 περίπου χρόνια, δόθηκαν στο νησί τους δελεαστικά προνόμια, γύρισαν πίσω μαζί με κατοίκους και άλλων περιοχών του ελληνικού χώρου, οι οποίοι και εγκαταστάθηκαν στη Σάμο κτίζοντας τα σημερινά χωριά της με τα ενδεικτικά ονόματα Μυτιληνιοί, Βουρλιώτες, Παγώνδας (από το ομώνυμο χωριό της Εύβοιας) κ.ά.

Η φιλανθρωπία και η φιλαλληλία απέναντι σε πρόσφυγες πολεμικών συρράξεων πρέπει να συγκαταλέγονται ανάμεσα στις βασικές αξίες της ΕΕ και γενικότερα του πολιτισμένου κόσμου. Οπως διαρκής και ουσιαστική θα πρέπει να είναι και η φροντίδα για τον ασφαλή και βιώσιμο επαναπατρισμό τους. Είναι αυτονόητο ότι τα προβλήματα για μια χώρα υποδοχής προσφύγων γίνονται δυσεπίλυτα όταν οι αριθμοί αυτών των ξεριζωμένων ανθρώπων είναι μεγάλοι και επιπροσθέτως όταν πρόκειται για άτομα αλλόγλωσσα, αλλόθρησκα, με διαφορετικές συνήθειες. Δεν πρέπει ακόμη να λησμονούμε ότι ανάμεσα στις καλές προθέσεις και στην πράξη υπάρχει συχνά μεγάλη διαφορά. To γνωρίζουν καλά όσοι ζουν σε μέρη όπου έχουν εγκατασταθεί πρόσφυγες, αλλά και εμείς οι υπόλοιποι μπορούμε να το αντιληφθούμε αν αναλογιστούμε το πώς, πριν από 100 περίπου χρόνια, υποδεχτήκαμε ένα περίπου εκατομμύριο προσφύγων και μάλιστα ομοεθνών μας, της Μικρασιατικής Καταστροφής. Η συμπεριφορά μας, αρκετές φορές, ήταν θλιβερή. Η σωφρονιστική φράση της ελλαδίτισσας μάνας στο παιδί της «μην κλαις, θα σε δώσω στον πρόσφυγα» τσάκιζε βαθιά στο άκουσμά της την ήδη λαβωμένη ψυχή των κατατρεγμένων συμπατριωτών μας· πέρασαν πολλά χρόνια για να ξεχαστεί και να περάσει στη σφαίρα της ανεκδοτολογίας.