Στις 4 Αυγούστου 1961 δύο θέματα δεσπόζουν στο πρωτοσέλιδο του «Βήματος»:«Προς εκλογάς το φθινόπωρον εκτός απροόπτου»διαβάζουμε αριστερά, ενώ στο ίδιο ύψος δεξιά κυριαρχεί η φωτογραφία της χαμογελαστής, υπέρκομψηςΜαρίας Κάλλαςπλαισιωμένης από τρεις άνδρες. Την ταυτότητά τους αποκαλύπτει η λεζάντα:«Η διάσημος υψίφωνος Μαρία Κάλλας επιβαίνουσα της θαλαμηγού του κ. Ωνάση έφθασε χθες εις Επίδαυρον, όπου έλαβε μέρος εις την δοκιμήν της «Μήδειας». Εις την φωτογραφίαν η Μαρία Κάλλας έχουσα δεξιά της τον σκηνοθέτην κ. Αλ. Μινωτήν και αριστερά της τον μαέστρο κ. Ρεσίνιο και τον διευθυντήν της Λυρικής Σκηνής κ. Μπαστιάν».
Eπρόκειτο αναμφίβολα για τα θέματα της ημέρας. Στην πρώτη περίπτωση οι κάλπες στήθηκαν όντως εκείνο το φθινόπωρο, στις 29 Οκτωβρίου, και έμελλε να καταγραφούν ως«εκλογές βίας και νοθείας»,αφού η κυβέρνησηΚαραμανλή, τα σώματα ασφαλείας και ο στρατός κατηγορήθηκαν ότι προέβησαν προεκλογικά σε εκτεταμένη τρομοκρατία εναντίον των κομμάτων του Κέντρου και της Αριστεράς αλλά και σε νοθεία του αποτελέσματος. Στην πορεία προς τις αμφιλεγόμενες αυτές εκλογές αλλά και λίγο αργότερα απ’αυτές μια σειρά εξελίξεις θα σφράγιζαν αποφασιστικά τη μετέπειτα πορεία της χώρας: η ίδρυση της Ενωσης Κέντρου αναγγέλθηκε την ημέρα της ορκωμοσίας της υπηρεσιακής κυβερνήσεως υπό τονΚωνσταντίνο Δόβαστις 19 Σεπτεμβρίου 1961 και διοικούνταν από οκταμελή επιτροπή, πρόεδρος της οποίας ανέλαβε οΓεώργιος Παπανδρέου.Την 1η Δεκεμβρίου του ίδιου έτους, λιγότερο από έναν μήνα μετά την ορκωμοσία της νέας κυβέρνησης υπό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, ο Παπανδρέου ξεκίνησε τον «Ανένδοτο Αγώνα» που κορυφώθηκε με μεγάλες πορείες και διαδηλώσεις σε ολόκληρη τη χώρα, συνεχίστηκε ως το 1963 και δημιούργησε μεγάλη πολιτική ένταση.
Ηρεμη και ευτυχισμένη
Ωστόσο λίγο νωρίτερα ο κόσμος που κατέκλυσε το Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου για τις δύο παραστάσεις της «Μήδειας» τουΚερουμπίνιστις 6 και 13 Αυγούστου 1961 από την Εθνική Λυρική Σκηνή, με τη Μαρία Κάλλας στον ομώνυμο ρόλο, μάλλον δύσκολα μπορούσε να φανταστεί όλα όσα θα επακολουθούσαν τόσο σύντομα στο πολιτικό πεδίο. Επρόκειτο αναμφίβολα για ένα παγκόσμιας εμβέλειας καλλιτεχνικό γεγονός, ένα«ασύνηθες για την Ελλάδα μεγάλο θέαμα»,όπως έγραψαν «Τα Νέα» την επομένη της πρεμιέρας.«Ηρεμη, ευτυχισμένη, με αρίστην φωνήν η Μαρία Κάλλας και όλος ο θίασος κατά την χθεσινήν τελικήν δοκιμήν»γράφει «Το Βήμα» στις 5 Αυγούστου.«Η πρώτη κυρία της Σκάλας του Μιλάνου επέρασε όλη την ημέρα στο δωμάτιο του ξενώνος όπου φιλοξενείται μελετώντας τις τελευταίες λεπτομέρειες της εμφανίσεώς της, την δε 8 μ.μ., απλή, γοητευτική και χαμογελαστή, μετέβη στο θέατρο. Εκεί, πριν και μετά από την δοκιμή, σοβαρώτατοι συνεργάτες την άκουσαν να εξομολογήται: «Είμαι ευτυχισμένη», γεγονός που δικαιολογεί την ψυχική της γαλήνη. Την ηρεμία αυτή θα μπορούσε να χαρακτηρίσει κανείς σαν απόλυτη αν σε μια στιγμή της πρώτης πράξεως η εξαίσια «Μήδεια» δεν διέκοπτε τη δοκιμή για να ζητήση ευγενικά να απομακρυνθούν μερικοί φωτογράφοι που ενόμιζε ότι επεδίωκαν κυρίως να φωτογραφίσουν το γυμνό της πόδι. «‘Η θα κάνωμε δουλειά ή θα κοροϊδεύουμε. Ετσι προκόβουμε. Βγάζετε φωτογραφίες κι από κάτω γράφετε ό,τι θέλετε» είπε. Αφού εζήτησε επίσης ευγενέστατα συγγνώμην από τους μουσικούς της ορχήστρας, η δοκιμή επανελήφθη»διαβάζουμε στο ίδιο ρεπορτάζ.
Στη διανομή της παράστασης η νέα τότε μεσόφωνοςΚική Μορφονιούερμήνευε τον ρόλο της Νέριδος. Πολλά χρόνια αργότερα, στις 23.9.2007, δήλωνε στο «Βήμα» για εκείνη τη συνεργασία:«Είχα τη μεγάλη τύχη να συνεργαστώ με τη Μαρία Κάλλας. Η παρουσία της σημάδεψε την καριέρα μου. Είχε μοναδικό τρόπο να σε μαγεύει και να σε κάνει να ξεχνιέσαι μέσα στη μέση της τέχνης. Την αντιμετώπιζα με δέος, θαυμασμό και σεβασμό, αλλά από την πρώτη στιγμή συνειδητοποίησα ότι το μεγαλείο της ήταν απόρροια της μεγάλης της ανθρωπιάς που σε άφηνε να νιώθεις όταν σου είχε εμπιστοσύνη, σου επέτρεπε να την αισθανθείς όταν σε πλησίαζε για να σου συμπαρασταθεί. Δεν θα ξεχάσω τη γενική πρόβα της παράστασης της «Μήδειας». Η μουσική την παρέσυρε και ερμήνευε τον ρόλο της σαν να ήταν πρεμιέρα. Δεν θα ξεχάσω ποτέ το βουβό της κλάμα. Ημασταν πίσω από τον κίονα, περνούσε η πομπή του γάμου του Ιάσονα με τη Γλαύκη και είδα το πρόσωπό της να συσπάται βλέποντας τον αγαπημένο της να παντρεύεται μία άλλη. Ηταν τόσο ανθρώπινη. Παρασύρθηκα κι εγώ από αυτόν τον πνιγμένο κλαυθμό, άρχισα να δακρύζω. Και τότε μου είπε: «Κική, για έναν νέο καλλιτέχνη το κλάμα είναι επικίνδυνο». Οταν κλαις ή συγκινείσαι πάρα πολύ σφίγγονται οι χορδές και μπορεί να δημιουργηθεί πρόβλημα στη φωνή σου. Τονίζω πάλι ότι δεν ήταν παράσταση, ήταν η γενική δοκιμή. Εκείνη όμως ένιωθε τόσο αυτό το οποίο τραγουδούσε που εκστασιάστηκε».Η Κική Μορφονιού δήλωνε πως η σκληρότητα την οποία καταμαρτυρούν στην Κάλλας ήταν στην πραγματικότητα μύθος.«Αν σε εκείνες τις παραστάσεις στην Επίδαυρο, το 1960 και το 1961, όπως μου λένε, η εμφάνισή μου είχε επιτυχία, το οφείλω στην Κάλλας, στον τρόπο που με εμψύχωνε και με παρουσίαζε στο κοινό».
Θρίαμβος η πρεμιέρα
Η πρεμιέρα υπήρξε πραγματικός θρίαμβος, με 17.000 θεατές να αποθεώνουν την ντίβα. Μεταξύ αυτών ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής, ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Παναγιώτης Κανελλόπουλος, πλήθος υπουργών και αξιωματούχων, αλλά και μέλη του διεθνούς τζετ σετ όπως η περίφημη «κουτσομπόλα» του ΧόλιγουντΕλσα Μάξγουελαλλά και ηΒαλί Τοσκανίνι, κόρη του θρυλικού μαέστρου.Απών, ωστόσο, ο Αριστοτέλης Ωνάσης, ο οποίος, όπως διαβάζουμε στα ρεπορτάζ, απουσίαζε στο Κάιρο και επρόκειτο να συναντηθεί με την Κάλλας την επομένη στην Αθήνα. Ενδιαφέρον στοιχείο οι αριθμοί: σύμφωνα με το δημοσίευμα των «Νέων» της 7ης Αυγούστου,«στον χώρο σταθμεύσεως προ του αρχαίου θεάτρου κατεμετρήθησαν χθες τα εξής τροχοφόρα: αυτοκίνητα ιδιωτικής χρήσεως 2.250, πούλμαν 120, λεωφορεία 80, οχήματα ξένων αποστολών 70, φορτηγά 10, δίτροχα 60».
Στο ίδιο ρεπορτάζ διαβάζουμε πως η Κάλλας ήταν«σε καταπληκτική φωνητική και σκηνική φόρμα. Μόλις εμφανίσθηκε στη σκηνή έγινε δεκτή με ζωηρά χειροκροτήματα εκ μέρους του κοινού. Επίσης κατεχειροκροτήθη μόλις ετελείωσε την άρια της πρώτης πράξεως, καθώς και στο τέλος κάθε πράξεως, οπότε και ανεκλήθη επανειλημμένως στη σκηνή υπό τις επευφημίες του κοινού».Οσο για την ίδια την ντίβα, μετά την πρεμιέρα δήλωνε πολύ ευχαριστημένη καθώς η «Μήδεια» της Επιδαύρου ήταν από τις καλύτερες της καριέρας της, αλλά και πολύ κουρασμένη. Την ίδια κιόλας χρονιά, ερμηνεύοντας τον ίδιο ρόλο στην ίδια παραγωγή, η Κάλλας θα αποχαιρετούσε τη Σκάλα του Μιλάνου ολοκληρώνοντας οριστικά την ιταλική καριέρα της.
Προφητική θα μπορούσε να χαρακτηριστεί η δήλωση τηςΚατίνας Παξινούμετά την πρεμιέρα της «Μήδειας» στην Επίδαυρο. «Η Κάλλας θα μείνη ως μοναδικό παράδειγμα στο μελόδραμα»είπε χαρακτηριστικά η ηθοποιός.«Καμιά σαν την Κάλλας δεν υπήρξε προ αυτής και δεν φαντάζομαι να υπάρξη άλλη σαν αυτήν στο μέλλον».
Απάντηση στο σκάνδαλο
Εναν χρόνο πριν από τη «Μήδεια», τον Αύγουστο του 1960, η Κάλλας είχε συνεργαστεί με την Εθνική Λυρική Σκηνή στο ανέβασμα της «Νόρμας» τουΜπελίνιστην Επίδαυρο. Η επιλογή του έργου ήταν δική της καθώς ήθελε κατά κάποιον τρόπο να δώσει την απάντησή της δύο χρόνια μετά το πολυσυζητημένο σκάνδαλο της Ρώμης: όταν εγκατέλειψε τη σκηνή ύστερα από τις αποδοκιμασίες που ακούστηκαν μετά την περίφημη άρια «Casta Diva». Το θέμα πήρε μεγάλη έκταση καθώς την παράσταση παρακολουθούσε και ο Πρόεδρος της Ιταλικής Δημοκρατίας.
Στην Επίδαυρο είχαν αρχικά προγραμματιστεί τρεις παραστάσεις στις 21, 24 και 28 Αυγούστου. Την ευθύνη της μουσικής διεύθυνσης είχε αυτή τη φορά ο βετεράνοςΤούλιο Σεραφίν,ενώ η σκηνοθεσία ήταν τουΑλέξη Μινωτή.Το γεγονός είχε προκαλέσει παγκόσμιο ενδιαφέρον και, όπως ήταν φυσικό, ο Τύπος παρακολουθούσε στενά την πορεία προς την πολυαναμενόμενη πρεμιέρα.«Σήμερον το απόγευμα φθάνει εις τας Αθήνας η διάσημος υψίφωνος Μαρία Κάλλας, η οποία θα μεταβή εν συνεχεία εις Επίδαυρον προκειμένου ύστερα από ορισμένας δοκιμάς να εξοικειωθή με την ακουστικήν του θεάτρου. Προ της κυρίας Κάλλας έφθασε η ανωτέρω φωτογραφία η οποία δημοσιεύεται εις περίοπτον θέσιν υπό όλων των ξένων εφημερίδων. Αφορμή εις τον προκληθέντα θόρυβον απετέλεσε το γεγονός ότι εις επίσημον χοροεσπερίδα που εδόθη προχθές Κυριακή υπό του Ερυθρού Σταυρού εις το Σπόρτινγκ Κλαμπ του Μονακό η ντίβα κατείχε τιμητικήν θέσιν εις το τραπέζι του κ. Ωνάση, καθήμενη έναντι αυτού. Επίμονοι φήμαι κυκλοφορούν συμφώνως προς τας οποίας ο μελλοντικός γάμος της αοιδού και του μεγιστάνος δέον να θεωρήται πλέον ως πραγματικότης»γράφει «Το Βήμα» στις 9 Αυγούστου 1960.
Λίγες ημέρες αργότερα η αναφορά της εφημερίδας στον Τούλιο Σεραφίν έχει μεγάλο ενδιαφέρον:«Οσοι παρακολούθησαν τις δοκιμές της «Νόρμας» εκφράζονται με κατάπληξι για τον διάσημο ιταλό μαέστρο που τις διευθύνει και που αποκαλείται «μονάρχης της μουσικής» στην Ευρώπη. Ο άνθρωπος αυτός έχει περάσει τα ογδόντα και περπατά με κόπο, υποβασταζόμενος από τη μόνιμη νοσοκόμο του –ένα κουβάρι, όπως λέμε κοινώς, έτσι που να δίνη την εντύπωσι ανθρώπου που μόλις μπορεί να σταθή στα πόδια του. Φθάνει στο θέατρο, αλλάζει σακάκι και έρχεται να σταθή μπροστά στο αναλόγιό του. Από τη στιγμή που θα πάρη στα χέρια του την μπαγκέτα, το ερείπιο μεταβάλλεται ξαφνικά σε κολοσσό. Ορθώνει το ανάστημά του, ξεχνά ηλικία και πόνους και αδυναμίες, παίρνει ένα ύφος πολεμάρχου σε μάχη, τίποτε δεν τον επηρεάζει πια και διευθύνει ογδόντα όργανα και τους τραγουδιστές με τέτοια μαεστρία που τίποτε δεν του διαφεύγει –ούτε η παραμικρή νότα. Και φωνάζει και επιβάλλεται και κατευθύνει και διατάσσει, καταπληκτικός και τεράστιος, σφριγηλός και ακαταμάχητος. Ευθύς μόλις τελειώση τη δουλειά του, ξαναγίνεται το καημενούλι το γεροντάκι που έχει απόλυτη ανάγκη περιθάλψεως για να κάνη μερικά βήματα»(«Το Βήμα», 21.8.1960).
Μούσκεμα για τη «Νόρμα»
Τελικώς η πολυαναμενόμενη πρεμιέρα της «Νόρμας» ματαιώθηκε λόγω καταρρακτώδους βροχής: δώδεκα χιλιάδες θεατές«έγιναν μούσκεμα ζητούντες προστασίαν κάτω από τα πεύκα, εφημερίδες, κουβέρτες, μαντήλια, ομπρέλλες»γράφει «Το Βήμα» στις 23 Αυγούστου. Η περιγραφή είναι εξόχως ζωντανή:«Οπως είναι φυσικό, όλα αυτά τα γεγονότα έγιναν αφορμή στο να διαδραματισθούν σπαρταριστά επεισόδια στην περιοχή της Επιδαύρου. Από την δυνατή και απότομη βροχή οι κυρίες με τις επίσημες βραδυνές έξωμες τουαλέττες τους έμοιαζαν με ναυαγούς που μόλις τις είχαν ανασύρει από την θάλασσαν σε κατάστρωμα πλοίου. (…) Και δεν ήταν μόνο οι τουαλέττες που είχαν μουσκεφθή, τσαλακωθή και λερωθή σε αφάνταστο βαθμό, ήσαν και τα μαλλιά των κυριών που είχαν χάσει φόρμες και κτενίσματα κι έσταζαν νερά, ήσαν και τα κοκκινάδια και τα διάφορα φτιασίδια που είχαν παραποιηθεί από την νεροποντή και άλλα πολλά και όμορφα. (…) Και κάτι αξιοσημείωτο: Οπως αναφέρεται από πολλούς εκουσίους και ακουσίους μάρτυρας, το περιεχόμενον αρκετών αυτοκινήτων Ι.Χ. παρουσίαζε αξιοπερίεργο θέαμα, μια και πολλές κυρίες είχαν βγάλει τα φορέματά των για να μην κρυολογήσουν και είχαν μείνει με τα… απολύτως απαραίτητα».
Τελικά η «Νόρμα» παρουσιάστηκε στις 24 Αυγούστου με εντυπωσιακή επιτυχία. Η τελευταία παράσταση, προγραμματισμένη για τις 28 του μηνός, ματαιώθηκε επίσης λόγω ασθένειας της πρωταγωνίστριας, γεγονός που πληροφορήθηκε το κοινό με ειδική έκδοση των «Νέων», για να ακολουθήσει, μία ώρα αργότερα, η επίσημη ανακοίνωση της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Η εξέλιξη αυτή προκάλεσε ποικίλες συζητήσεις και σχόλια. Μεταξύ των πιο αιχμηρών που είδαν το φως της δημοσιότητας, αυτά του μαέστρου Σεραφίν που χαρακτήρισε την Κάλλας«υπεύθυνον διά την ασθένειάν της και διά την ματαίωσιν της παραστάσεως, διότι μόνον μίαν ημέραν διανυκτέρευσεν εις Επίδαυρον, καθ’ όλον δε το υπόλοιπον διάστημα διασκέδαζε μέχρι των πρωινών ωρών εις διάφορα παραλιακά κέντρα της Αττικής. Ο κ. Σεραφίν είπεν εις την κ. Κάλλας ότι δεν επιτρέπεται εις μίαν καλλιτέχνιδα της όπερας να διάγη τοιαύτην κοσμικήν ζωήν»(«Το Βήμα», 30.8.1960).
