Οι τελευταίες ημέρες του τρόμου

Μετάφραση Μιχάλης Μακρόπουλος

Εκδόσεις Ψυχογιός, 2017

σελ. 360, τιμή 18,80 ευρώ

Στις 4 Μαρτίου 1953 ο ραδιοφωνικός σταθμός της Μόσχας ανήγγειλε ότι ο Στάλιν υπέστη εγκεφαλική αιμορραγία στο διαμέρισμά του στη Μόσχα. Δύο ημέρες αργότερα από τον ίδιο σταθμό αναγγέλθηκε ο θάνατός του ως εξής: «Η καρδιά τού συντρόφου εν όπλοις του Λένιν, του κληρονόμου της υπόθεσης και της μεγαλοφυΐας του, του σοφού ηγέτη και δασκάλου του Κομμουνιστικού Κόμματος και της Σοβιετικής Ενωσης έπαψε να χτυπά».

Ο Στάλιν όμως δεν πέθανε στο διαμέρισμά του αλλά στην ντάτσα του. Και έπρεπε να εκδοθούν πολλά χρόνια αργότερα, το 1970, τα Απομνημονεύματα του Χρουστσόφ (έναν χρόνο πριν από τον θάνατό του) στη Δύση για να πληροφορηθεί ο κόσμος τα πραγματικά περιστατικά ενός μακάβριου θανάτου. Περιστατικά τα οποία επί της ουσίας επιβεβαίωσε και η κόρη του Στάλιν Σβετλάνα Αλληλούγεβα στο βιβλίο της Είκοσι γράμματα σ’ έναν φίλο –μολονότι οι τότε ιθύνοντες της Σοβιετικής Ενωσης ισχυρίστηκαν πως ήταν πλαστά.

Το μοιραίο δεν ήταν αναμενόμενο. Οπως μαρτυρεί ο Χρουστσόφ, την προηγούμενη νύχτα είχαν βρεθεί στην ντάτσα του Στάλιν αυτός, ο Μαλένκοφ και ο Μπέρια, που ανήκαν και οι τρεις στον στενό κύκλο του δικτάτορα, αφού πιο μπροστά είχαν παρακολουθήσει μια κινηματογραφική ταινία στο Κρεμλίνο. Ο Στάλιν ήταν πιωμένος και στα κέφια του, αστειευόταν μάλιστα αποκαλώντας τον Χρουστσόφ «Νικήτα» με ουκρανική προφορά και χτυπώντας τον φιλικά στο στομάχι.

Την επομένη το βράδυ η οικονόμος τού Στάλιν τον βρήκε αναίσθητο στο πάτωμα μουσκεμένο στα ούρα του. Δύο ημέρες αργότερα, κι αφού σε κάποια στιγμή έδειξε ότι θα συνερχόταν, ο δικτάτορας ήταν νεκρός.

Οι επιθανάτιες στιγμές του Στάλιν περιγράφονται από τον Χρουστσόφ και τη Σβετλάνα Αλληλούγεβα με συγκλονιστικό τρόπο. Ο άνθρωπος που είχε στείλει εκατομμύρια άλλους στα στρατόπεδα και στον θάνατο είχε και ο ίδιος άθλιο θάνατο. Αλλά όσοι βρίσκονταν κοντά του στις τελευταίες του στιγμές είχαν και εκείνοι αίμα στα χέρια τους. Και όταν ξεπέρασαν τον φόβο τους για το πώς θα κυβερνούσαν μετά τον θάνατο του Στάλιν, τις ευθύνες αλλά και τους φόβους και τις ενοχές τους, αποδύθηκαν σε αμείλικτο αγώνα στο παρασκήνιο ο ένας εναντίον του άλλου για το ποιος θα πάρει στα χέρια του την εξουσία, δηλαδή ποιος θα γίνει ο νέος Γενικός Γραμματέας του κόμματος.

Αυτά και αρκετά άλλα ξαναφέρνει στο φως το βιβλίο Οι τελευταίες ημέρες του Στάλιν του Τζόσουα Ρουμπενστάιν, συνεργάτη του Κέντρου Ρωσικών και Ευρασιατικών Σπουδών Ντέιβις του Χάρβαρντ. Ο Ρουμπενστάιν, ο οποίος επί τριάντα επτά έτη υπήρξε περιφερειακός διευθυντής της Διεθνούς Αμνηστίας των ΗΠΑ, γνωρίζει άριστα την εποχή και την έχει μελετήσει λεπτομερώς. Το βιβλίο του (στο οποίο αξιοποιεί τα Απομνημονεύματα του Χρουστσόφ αλλά και τα σχετικά αρχεία) ξεκινά έναν χρόνο περίπου πριν από τον θάνατο του Στάλιν, όμως δεν σταματά εκεί. Αναφέρεται στη σύλληψη του Λαβρέντι Μπέρια, επικεφαλής των μυστικών υπηρεσιών, η οποία, όπως την περιγράφει ο Χρουστσόφ, θυμίζει θρίλερ πρώτης κατηγορίας. Ηταν ο μόνος από το Πολιτικό Γραφείο που συνελήφθη, δικάστηκε και εκτελέστηκε. Είναι σχεδόν βέβαιο πως αν δεν τον είχαν συλλάβει, κανενός σχεδόν το κεφάλι από τους υπολοίπους δεν θα στεκόταν στη θέση του.

Αρχιτέκτονας της συνωμοσίας και της σύλληψης του Μπέρια ήταν ο Χρουστσόφ που πολύ σύντομα «εκθρόνισε» τους κυριότερους εσωκομματικούς αντιπάλους του, έγινε Γενικός Γραμματέας του κόμματος, για να εκθρονιστεί και αυτός χρόνια αργότερα από τον Μπρέζνιεφ. Η διαφορά μετά τον Στάλιν ήταν πως οι «εκθρονίσεις» δεν συνοδεύονταν πλέον από εκτελέσεις.

Ο Στάλιν είχε πεθάνει, αλλά ο σταλινισμός είχε διαποτίσει την κοινωνία ως το μεδούλι. Και οι κληρονόμοι του δικτάτορα μετά τον θάνατό του είχαν μείνει «ορφανοί». Οι δε προσπάθειές τους να βρουν έναν τρόπο συνεννόησης με τη Δύση έπεσαν στο κενό, παρά το γεγονός ότι ο Τσόρτσιλ είχε συμβουλεύσει τον αμερικανό πρόεδρο Αϊζενχάουερ να καθίσει στο τραπέζι με τους Σοβιετικούς και να συζητήσει σοβαρά μαζί τους. Ο αμερικανός πρόεδρος Αϊζενχάουερ είχε πειστεί από τον υπουργό του των Εξωτερικών Ντάλες ότι τίποτε δεν επρόκειτο να αλλάξει στην γκρίζα αυτοκρατορία του Στάλιν και ότι το σοβιετικό καθεστώς υπήρχε ενδεχόμενο να γίνει ακόμη πιο σκληρό.

Ο Ρουμπενστάιν θεωρεί ότι αυτό υπήρξε μεγάλο λάθος από την πλευρά των ΗΠΑ που είχε τεράστιες συνέπειες στην έκβαση του Ψυχρού Πολέμου, επιζήμιες για όλη την ανθρωπότητα. Η καταπίεση στη Σοβιετική Ενωση συνεχίστηκε ως την περίοδο του Γκορμπατσόφ, οδήγησε στην κούρσα των εξοπλισμών, στις συνεχείς περιφερειακές συγκρούσεις και σε στιγμές που η ανθρωπότητα είχε φτάσει στα πρόθυρα της ολοκληρωτικής καταστροφής.

Η ουσία βεβαίως είναι πως το σταλινικό σύστημα δεν μπορούσε να μεταμορφωθεί σε κάτι άλλο. Γι’ αυτό και μόλις κατέρρευσε η ιδεολογική βάση του (αυτό που απεκλήθη κάποτε «σοβιετισμός»), κατέρρευσε και η Σοβιετική Ενωση.
Το βιβλίο του Ρουμπενστάιν είναι γραμμένο με αναμφισβήτητο αφηγηματικό τέμπο και ο αναγνώστης το διαβάζει με εξαιρετικό ενδιαφέρον. Αναδεικνύει μια σκληρή και ανάξια εποχή. Οι πρωταγωνιστές της δεν ζουν πλέον, αλλά η κακή κληρονομιά τους εξακολουθεί να στοιχειώνει και τη δική μας εποχή.