Το άγαλμα που λέει ιστορίες

Στη γλυπτική η θεά Αφροδίτη συνήθως απεικονίζεται μόνη, γυμνή, ημίγυμνη και σπανίως τυλιγμένη ολόκληρη σε χιτώνα. Ενίοτε κρατά ένα από τα ιερά της πτηνά ή ξεκουράζει το σώμα της πάνω σε μεγαλοπρεπή κύκνο. Ανάμεσα στις ποικίλες μουσειακές συλλογές, τουλάχιστον σε μία περίπτωση αναπαρίσταται επιμελώς καλυμμένη, με το αριστερό πόδι ελαφρώς ορθωμένο ωσάν να στηρίζεται σε κάποιο αντικείμενο, ένα από τα μη διασωθέντα τμήματα του αγάλματος. Πρόκειται για την ακέφαλη Αφροδίτη στο μουσείο Staatliche του Βερολίνου, την επονομαζόμενη Αφροδίτη Brazzà.

Μελετητές έχουν αποφανθεί ότι οι πτυχώσεις της ενδυμασίας της παραπέμπουν στην τέχνη του Φειδία και στη γλυπτική του ύστερου 5ου αιώνα π.Χ. Ορισμένοι μάλιστα θεωρούν ότι κάτω από το ανορθωμένο πέλμα πιθανόν να βρισκόταν μια χελώνα σαν αυτή στην οποία αναφέρεται ο Πλούταρχος στο περίφημο έργο του Βίοι Παράλληλοι, αλλά και ο Παυσανίας στην Περιήγησή του. Στη δεύτερη αυτή αναφορά στηρίζει το ιστορικό μυθιστόρημά της η Νένα Κοκκινάκη και με αυτήν κοσμεί την προμετωπίδα του.

«Πίσω από τη στοά που φτιάχτηκε από τα Κερκυραϊκά λάφυρα, βρίσκεται ναός της Αφροδίτης, του οποίου το υπαίθριο τέμενος δεν απέχει πολύ από το ναό. Την Αφροδίτη που τιμούν μέσα στο ναό τη λένε Ουράνια και το χρυσελεφάντινο άγαλμά της είναι έργο του Φειδία. Με το ένα πόδι της η Αφροδίτη πατάει πάνω σε χελώνα». (Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις, Ηλιακά Β’, 25, Ι).

Με την έμφαση στη χελώνα της Αφροδίτης, μέσω τόσο του τίτλου όσο και της προμετωπίδας, ο αναγνώστης αναμένει ένα μυθιστόρημα με κεντρικό άξονα το άγαλμα, τους συμβολισμούς του, την εξαφάνισή του, ίσως μια αστυνομικού τύπου περιπλάνηση προς αναζήτησή του. Απ’ όλα αυτά τίποτα δεν συμβαίνει, όχι τουλάχιστον στα πρώτα εννέα κεφάλαια από τα συνολικά 34 του βιβλίου και ακριβώς πάνω στην ώρα που κανείς –αν και παρασυρμένος από την ανάγνωση –αναρωτιέται πότε επιτέλους θα εμφανισθεί η θαυμαστή χελώνα. Και εκεί που η περιέργεια κορυφώνεται, το πλάσμα το αρχαίο και το αιωνόβιο, βουβό και ταπεινό, αναδύεται ολοζώντανο στο 10ο κεφάλαιο μέσα από τρεις και μόνο σελίδες. Είναι η στιγμή που ο γλύπτης Φειδίας, καταδικασμένος για ασέβεια, έχει φυγαδευτεί από τον Περικλή στην Ηλιδα και εκεί φιλοτεχνεί το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αφροδίτης χρησιμοποιώντας ως μοντέλο του τη Μυρτάλη, σύντροφό του και πρώην εταίρα στον οίκο της Ασπασίας.

Στην εικόνα του θεϊκού παραστήματος της νεαρής γυναίκας, «ανάμεσα στα πλατάνια και τα παιχνιδίσματα των ηλιαχτίδων στο χώμα», ξαφνικά προστίθεται η παρουσία μιας αργοκίνητης χελώνας. Το βλέμμα του Φειδία την απομονώνει, τα χέρια του στοργικά την αιχμαλωτίζουν και «για δύο ολόκληρους μήνες Μυρτάλη και χελώνα στέκονται ακίνητες μπροστά στον καλλιτέχνη. Σιγά-σιγά, το άγαλμα παίρνει τη μορφή του. Η Ουράνια Αφροδίτη, ντυμένη ολόκληρη με πολύτιμο υλικό, ρούχα από χρυσάφι, δέρμα από ελεφαντόδοντο και μάτια από ζωγραφιστά πετράδια, ξεκουράζει το αριστερό της πόδι πάνω στο κέλυφος μιας χελώνας. Ο γλύπτης την έπλασε στις ίδιες διαστάσεις της γυναίκας που επέλεξε για μοντέλο του κι ήταν τόσο πιστή η απεικόνιση που δεν ξεχώριζε από ανθρώπινο πλάσμα».

Τη χελώνα της Αφροδίτης ο αναγνώστης θα ξανασυναντήσει ελάχιστα. Μόνο στο τέλος επανέρχεται δυναμικά με τον Αλκιβιάδη να αρπάζει το άγαλμα της θεάς από τον ναό του και να το προσφέρει ως χάρισμα στον σατράπη Τισσαφέρνη. Δεν είναι επομένως η χελώνα μήτε το άγαλμα της Αφροδίτης το κύριο θέμα του μυθιστορήματος. Θα μπορούσε μάλιστα να ισχυριστεί κανείς ότι αποτελεί το Μακγκάφιν (MacGuffin) της ιστορίας, το ευφυές τέχνασμα δηλαδή, που τόσο στον κινηματογράφο (στον Αλφρεντ Χίτσκοκ αποδίδεται η ονομασία του) όσο και στη μυθιστοριογραφία λειτουργεί ως αφηγηματικό άλλοθι, ενώ κατά περίπτωση εξυπηρετεί την προώθηση της πλοκής.

Ενα πρώιμο είδος Μακγκάφιν είναι το περίφημο ιερό δισκοπότηρο (Holy Grail), η κεντρομόλος δύναμη που κρατά σε τροχιά την αφήγηση των αρθουριανών θρύλων. Ετσι περίπου συμβαίνει κι εδώ. Η χελώνα της Αφροδίτης, σύμβολο σιωπής, υπομονής, καρτερικότητας και περιορισμού του γυναικείου φύλου, προσλαμβάνεται από τη συγγραφέα για να υπηρετήσει περιφερειακά την πλοκή, να δημιουργήσει σασπένς στο αφηγηματικό περιβάλλον, ενώ κύριος στόχος του μυθιστορήματος είναι η ανάδειξη σημαντικών γεγονότων του ύστερου 5ου αιώνα π.Χ., αλλά και ιστορικών μορφών όπως αυτές αναδύονται μέσα από το έργο του Θουκυδίδη, του Παυσανία και του Πλούταρχου. Στο μυθιστόρημά της όλα τα συμβάντα αλλά και τα πρόσωπα πηγάζουν από την ίδια την ιστορία, με μοναδικές εξαιρέσεις τη Μυρτάλη και την κόρη της, καρπό της ένωσής της με τον γλύπτη Φειδία. Οσο για την αρπαγή του αγάλματος της Αφροδίτης στις τελευταίες σελίδες, δεν είναι παρά προϊόν μυθοπλασίας.

Πολυγραφότατη και με πολυετή πείρα στη διδασκαλία της κλασικής φιλολογίας, η Νένα Κοκκινάκη αναμοχλεύει ένα σπουδαίο κομμάτι της ιστορίας του Χρυσού Αιώνα και του Μεγάλου Πολέμου που κατέστρεψε την Αθήνα. Με ιδιαίτερη έμφαση στα τραυματικά για την Αθηναϊκή δημοκρατία γεγονότα, τα μίση, τα πάθη, τον φθόνο, τις διώξεις, τις καταδίκες, τους συκοφάντες, τους αποδιοπομπαίους τράγους, αλλά και τις φωτεινές μορφές της εποχής εκείνης, το βιβλίο παραπέμπει συνειρμικά σε παρόμοιες καταστάσεις σημερινές επιβεβαιώνοντας την προφητική θουκυδιδική θεώρηση ότι εκείνα που έγιναν, σύμφωνα πάντα με το ποιόν του ανθρώπινου χαρακτήρα, θα ξαναγίνουν «ἕως ἂν ἡ αὐτὴ φύσις ἀνθρώπων ᾖ».

Τα γεγονότα οργανώνονται σε σφιχτοδεμένα σύνολα, τα επιχειρήματα οξύνονται και στρέφονται σχεδόν προς όλες τις διευθύνσεις παραμένοντας πάντα στην υπηρεσία της ιστορικής αλήθειας, την οποία δεν δημιουργούν –δεδομένου ότι προϋπάρχει –αλλά αποκαλύπτουν. Τα συμπτώματα και τα αποτελέσματα της φθοράς των αξιών έναντι προσωπικών φιλοδοξιών και συμφερόντων εκτίθενται με δύναμη και ακρίβεια, ενώ οι αναδυόμενες μέσα από τον αφηγηματικό λόγο έννοιες δεν απαιτούν κάποια ειδική καλλιέργεια για να γίνουν κατανοητές. Αντιθέτως, καθίστανται βατές και απολύτως σαφείς ακόμη και για μη γνώστες της ιστορίας. Η Νένα Κοκκινάκη έγραψε ένα ιστορικό μυθιστόρημα κατάλληλο για όλες τις ηλικίες, ένα βιβλίο που θα μπορούσε κάλλιστα να αξιοποιηθεί ακόμη και στα σχολεία.

Η κυρία Γεωργία Γαλανοπούλου είναι συγγραφέας παιδικών βιβλίων.