Τζοζάια Ομπερ: «Πρέπει να επανεφεύρουμε τη δημοκρατία»

Εκδόσεις Cambridge University Press, 2017

σελ. 224, τιμή 64,99 στερλίνες (σκληρόδετο), 18,99 στερλίνες (χαρτόδετο)

Στον απόηχο της μεγάλης Διαμάχης Αρχαίων και Νεοτέρων του 17ου αιώνα, ένα απίθανο ειδύλλιο γεννιέται στην Ευρώπη: ο Διαφωτισμός και οι (φιλελεύθερες) αξίες του φλερτάρουν με την Αρχαιότητα και τις (δημοκρατικές) αξίες της. Το ζευγάρι έρχεται εις γάμου κοινωνία και εξελίσσεται σε επιτυχημένο ζεύγος που μακροημερεύει στην πολιτική σκηνή.

Ο φιλελευθερισμός και η δημοκρατία πλέον ζουν τόσο καιρό μαζί που μοιάζει αδύνατον να τα σκεφθούμε χωριστά. Ισως όμως ήρθε η στιγμή να το επιχειρήσουμε. Η διάψευση των δημοκρατικών διεκδικήσεων της Αραβικής Ανοιξης αλλά και η εντεινόμενη δυσπιστία των πολιτών προς τις εκλεγμένες πολιτικές ηγεσίες στις χώρες του δημοκρατικού κόσμου επιβάλλουν να ξανασκεφθούμε τη δημοκρατία με όρους διαφορετικούς. Αυτό προτείνει ο Τζοζάια Ομπερ, καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης και Κλασικών Σπουδών στην έδρα «Κωνσταντίνος Μητσοτάκης» της Σχολής Ανθρωπιστικών Επιστημών του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ, στο νέο του βιβλίο που κυκλοφορεί στα αγγλικά με τον τίτλο Demopolis: Democracy Before Liberalism in Theory and Practice (Δημόπολη: Η δημοκρατία πριν από τον φιλελευθερισμό στη θεωρία και στην πράξη). Τις απόψεις του θα αναπτύξει την ερχόμενη Τρίτη στην Αθήνα, στη διάλεξη «Η παρακαταθήκη της Αρχαίας Ελλάδας για τη Δημοκρατία τού Αύριο», στο Μέγαρο Μουσικής. Η ομιλία, η οποία συνδιοργανώνεται με το Ιδρυμα Κωνσταντίνος Κ. Μητσοτάκης, είναι η πρώτη σε μια σειρά ετήσιων διαλέξεων που προγραμματίζει η ομώνυμη έδρα του Πανεπιστημίου Στάνφορντ στη μνήμη του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη.

Λίγες ημέρες προτού έρθει στην Αθήνα, ο Τζοζάια Ομπερ ανέλυσε στο «Βήμα» το δικό του ιδεατό μοντέλο δημοκρατίας, προσαρμοσμένης στις απαιτήσεις της δικής μας εποχής.

Δημοκρατία και φιλελευθερισμός απολαμβάνουν έναν πολύχρονο ευτυχισμένο γάμο στον δυτικό κόσμο. Στο νέο σας βιβλίο προτείνετε να τους χωρίσουμε. Ποιοι λόγοι υπαγορεύουν αυτή την πρόταση;

«Μου αρέσει αυτή η μεταφορά, της δημοκρατίας και του φιλελευθερισμού ως παντρεμένου ζευγαριού. Πράγματι, οι δυο τους μπορούν να συζήσουν επιτυχώς – όπως δείχνει ο «γάμος». Παραμένουν όμως δύο πολύ διαφορετικά πράγματα. Πριν και έπειτα από έναν γάμο κάθε μέλος του ζευγαριού έχει τη δική του προσωπικότητα και ιστορία. Ομοίως, η δημοκρατία έχει τα δικά της μοναδικά χαρακτηριστικά και ιστορία. Για να κατανοήσουμε τη «φιλελεύθερη δημοκρατία», πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε κάθε συστατικό της. Αν ανατρέξουμε στα συνθετικά της αρχαιοελληνικής λέξης (δήμος + κράτος), δημοκρατία σήμαινε αρχικά «συλλογική αυτοκυβέρνηση από τους πολίτες». Αυτός παραμένει και σήμερα ένας καλός ορισμός. Για τους σύγχρονους πολιτικούς φιλοσόφους, ο φιλελευθερισμός δηλώνει μια πεφωτισμένη ηθική δέσμευση για ανθρώπινα δικαιώματα, κοινωνική δικαιοσύνη, ανεκτικότητα και ατομική αυτονομία. (Δεν αναφέρομαι εδώ στο οικονομικό δόγμα που αποκαλείται «φιλελευθερισμός» ή «νεοφιλελευθερισμός».)
H εστίαση στη δημοκρατία πριν από τον φιλελευθερισμό έχει πρακτικά πλεονεκτήματα: Κατ’ αρχάς, μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα τις προφιλελεύθερες δημοκρατίες, συμπεριλαμβανομένης εκείνης της αρχαίας Ελλάδας. Επειτα, εστιάζοντας σε αυτό που ονομάζω «βασική δημοκρατία» ανακαλύπτουμε τα ελκυστικά χαρακτηριστικά της δημοκρατίας που έχει συσκοτίσει ο φιλελευθερισμός. Ανάμεσα σε αυτά είναι η εγγενής αξία του ανθρώπου – ως μοναδικού κοινωνικού, λογικού και επικοινωνιακού όντος – να συμμετέχει ως πολίτης σε σημαντικές δημόσιες αποφάσεις. Αν όλες τις δημόσιες αποφάσεις τις παίρνουν άλλοι για εμάς, ακόμη κι αν πρόκειται για μια καλοπροαίρετη, ηθική και ειδική ελίτ, στερούμαστε το δικαίωμα να συμμετέχουμε σε εμπειρίες όπου μπορούμε να εκφράσουμε τις μοναδικές ιδιότητές μας ως ανθρώπινων όντων. Και βεβαίως, όπως δείχνει τόσο η αρχαία όσο και η σύγχρονη ιστορία, οι ελίτ μπορεί να μην είναι καλοπροαίρετες. Ή ηθικές. Ή τόσο ειδικές όσο νομίζουν.
Ενα δεύτερο χαρακτηριστικό της δημοκρατίας το οποίο συσκοτίζει ο φιλελευθερισμός είναι η «αξιοπρέπεια του πολίτη»: το να σου συμπεριφέρονται ως άτομο που αξίζει να συμμετέχει στη λήψη σημαντικών δημόσιων αποφάσεων. Τι σημαίνει αυτό; Οτι ο πολίτης δεν ταπεινώνεται από την εξουσία. Οτι δεν τον αντιμετωπίζουν ως παιδί όλοι αυτοί οι αλαζονικοί αξιωματούχοι που θεωρούν ότι οι πολίτες αδυνατούν να αυτοκυβερνηθούν.
Το διαζύγιο της δημοκρατίας από τον φιλελευθερισμό ζητά επιτακτικά να απαντήσουμε στο ερώτημα: Τι οφείλουμε στους συμπολίτες μας; Πρώτον, οφείλουμε το δικαίωμα στην πολιτική ισότητα, στην ελευθερία του λόγου και στην ελευθερία του συνέρχεσθαι – γιατί, διαφορετικά, πώς θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι κυβερνούμε τους εαυτούς μας; Στη συνέχεια, συνθήκες που επιτρέπουν στον καθέναν από εμάς να είναι υπεύθυνος πολίτης: στοιχειώδη ευημερία και εκπαίδευση. Πρέπει να φερόμαστε πολιτικά υπεύθυνα και να απαιτούμε το ίδιο από τους συμπολίτες μας: να απαιτούμε να αναλαμβάνει ο καθένας το μερίδιο που του αναλογεί στο έργο της αυτοκυβέρνησης, να ψηφίζουμε με υπευθυνότητα, να πληρώνουμε τους φόρους μας, να επαινούμε όσους προσφέρουν περισσότερα από όσα τους αναλογούν και να καταγγέλλουμε τους φυγόπονους που θέλουν να ζουν εις βάρος των άλλων».

«Σε αυτό μάς βοηθά πολύ η αρχαία ελληνική ιστορία. Η ιστορία διεγείρει τη φαντασία και δείχνει τι είναι εφικτό. Οι φιλόσοφοι υποστηρίζουν μερικές φορές ότι οι πολίτες δεν θα μπορούσαν ποτέ να αυτοκυβερνηθούν, ότι χρειάζονται πάντοτε κάποιον ηγέτη. Ή λένε ότι χωρίς τον φιλελευθερισμό η δημοκρατία καταλήγει φαύλη τυραννία της πλειοψηφίας. Η μακρά ιστορία της αρχαιοελληνικής δημοκρατίας μάς δείχνει ότι η δημοκρατία πριν από τον φιλελευθερισμό ήταν αποτελεσματική και περιορισμένη αυτοκυβέρνηση».

Τι υποδηλώνει ο όρος «Demopolis» του βιβλίου σας;

«Δημόπολη ονομάζω αυτό το θεωρητικό πείραμα, την πρόταση «διαμόρφωσης μιας δημοκρατικής κοινότητας». Ο όρος παραπέμπει στη διασημότερη θεωρητική πρόταση στην ιστορία της πολιτικής φιλοσοφίας, στην Καλλίπολη, την ιδανική πολιτεία του Πλάτωνα, που κυβερνάται από φιλοσόφους-βασιλιάδες στην «Πολιτεία» του. Σε αντίθεση με την Καλλίπολη, στη Δημόπολη κυβερνά ο δήμος».

«Οχι, δεν είναι προτιμότερη, γιατί η ιδεατή Δημόπολη είναι σκόπιμα ατελής. Προτείνω ένα θεωρητικό πλαίσιο που θα μπορούσε να συμπληρωθεί με τολμηρούς, νέους θεσμούς. Το θεωρητικό πλαίσιο ανοίγει τον δρόμο για έναν νέο, καινοτόμο τρόπο σκέψης περί πολιτικής. Δεν χρειάζεται να περιορίζουμε τη σκέψη μας στους «συνήθεις υπόπτους» της συνταγματικής τάξης του Διαφωτισμού. Ο κόσμος μας έχει δημιουργήσει νέες δυνατότητες, καθώς και νέες προκλήσεις, για τη δημοκρατία».

Είναι συνεπώς η Δημόπολη η δική σας ουτοπική Πολιτεία;

«Δεν είναι ουτοπική, εάν ουτοπικό σημαίνει ότι περιμένουμε να είναι άγγελοι οι πολίτες της Δημόπολης – ή έστω πιο ευγενείς και αλτρουιστές από ό,τι ο μέσος άνθρωπος. Το πείραμα λειτουργεί με ρεαλιστικούς όρους αντιμετωπίζοντας τους ανθρώπους «όπως είναι». Οπως είπε ο Αριστοτέλης, είμαστε «πολιτικά ζώα»: κοινωνικά, λογικά, επικοινωνιακά όντα που ενδιαφερόμαστε έντονα για το ατομικό μας συμφέρον και χρειάζεται να συνεργαστούμε με άλλους προκειμένου να πετύχουμε τους σκοπούς μας. Ασφάλεια, ευημερία και σε καμία περίπτωση τυραννία είναι οι τρεις βασικές επιδιώξεις για το κράτος τους στις οποίες συμφωνούν οι πολίτες της Δημόπολης. Διαφωνούν όμως για άλλα πράγματα, γι’ αυτό πρέπει να μελετήσουν και να σκεφτούν, να διαπραγματευτούν, να συμβιβαστούν. Αν υπάρχουν κατάλληλοι πολιτικοί θεσμοί είναι εφικτά όλα αυτά».

Στην πράξη, στον κόσμο του 21ου αιώνα, πώς μπορεί να λειτουργήσει το μοντέλο της Δημόπολης;

«Αυτό είναι το επόμενο βήμα: Στόχος μας πρέπει να είναι να εμπλουτίσουμε το πλαίσιο της βασικής δημοκρατίας με θεσμούς οι οποίοι αφενός θα καλλιεργούν υπεύθυνους πολίτες και αφετέρου θα αντιμετωπίζουν τις τεράστιες προκλήσεις που έχουμε μπροστά μας. Οι πολιτικοί θεσμοί πρέπει να δίνουν στους πολίτες τη δυνατότητα να μοιράζονται με τους άλλους τις γνώσεις τους για την επίλυση τοπικών, εθνικών και διεθνών προβλημάτων. Η παιδεία πρέπει να εστιάζει στις αξίες της ελευθερίας, της ισότητας και της αξιοπρέπειας. Ως πολίτες θα πρέπει να έχουμε το δικαίωμα να ασκούμε έλεγχο στους ανθρώπους που μας κυβερνούν. Η πρόκληση είναι μεγάλη, ωστόσο η δημοκρατία έχει εφευρεθεί τουλάχιστον δύο φορές: πρώτα από τους αρχαίους Ελληνες και έπειτα από τον Διαφωτισμό. Το βιβλίο μου επιστρέφει στις αρχαιοελληνικές απαρχές της για να ξεκινήσει από εκεί το συναρπαστικό και προκλητικό έργο της εφεύρεσης της δημοκρατίας για άλλη μία φορά».