Η αναζωπύρωση της συζήτησης περί σταλινισμού, με την ευκαιρία της πρόσφατης αντιπαράθεσης για το συνέδριο της εσθονικής προεδρίας της ΕΕ με θέμα την «Κληρονομιά στον 21ο αιώνα των εγκλημάτων που διαπράχθηκαν από τα κομμουνιστικά καθεστώτα», δεν έφερε στην επιφάνεια μόνο τις πολιτικές και ιδεολογικές διαφορές που συνεχίζουν να διχάζουν κόμματα και κοινωνίες στην Ευρώπη, αλλά και τις αθέατες ιστορικές πλευρές του φαινομένου. Η εγχώρια ιστοριογραφία είναι πολύ φτωχή όσον αφορά την τύχη των ελλήνων κομμουνιστών οι οποίοι διέφυγαν την περίοδο του Μεσοπολέμου στην ΕΣΣΔ, για να χαθούν τα ίχνη τους την περίοδο των μεγάλων εκκαθαρίσεων του 1936-1938.
Σκοτεινή πτυχή
Ως σήμερα παραμένει μια σκοτεινή πτυχή που στοιχειώνει την κομμουνιστική Αριστερά. Τα στοιχεία και οι πληροφορίες που υπάρχουν είναι ελάχιστα, ενώ μόνο κάποιες ατομικές έρευνες έχουν καταφέρει να προσεγγίσουν εν μέρει το μέγεθος του δράματος των στελεχών αυτών του ΚΚΕ, για τα οποία ακόμα και ο Νίκος Ζαχαριάδης λίγο προτού αυτοκτονήσει είχε ζητήσει από το κόμμα του να ζητήσει από το ΚΚΣΕ ό,τι έγγραφο αφορούσε την τύχη τους. «Κάποτε θα πρέπει να ζητείστε –ακόμα και με απόφαση συνεδρίου –όλα τα χαρτιά της ΚΔ (σ.σ.: Κομμουνιστικής Διεθνούς), της Τσεκά του ΚΠCC (σ.σ.: ΚΕ του ΚΚΣΕ), του ΚΓΜπε (σ.σ.: κρατική ασφάλεια) που αφορούν το ΚΚΕ και το κίνημα, τους αγωνιστές μας που χάθηκαν εδώ στη Σιβηρία (σαν τον Κλειδωνάρη, Φλαράκο, Χαϊντά κ.ά. πολλούς).
Αφτή είναι ιερή υποχρέωσή μας. Το 1947 εγώ ζωντανούς βρήκα μονάχα δυο: το Χαλκογιάννη και το Δημητρίου», έγραφε στο «Μήνυμα από την άλλη μεριά» που άφησε στο ΚΚΕ λίγο προτού περάσει τη θηλιά στον λαιμό του και κρεμαστεί την 1η Αυγούστου 1973 στο αγροτόσπιτο όπου διέμενε φρουρούμενος από την KGB στο απόκοσμο Σουργκούτ της Σιβηρίας, εκτοπισμένος από τη σοβιετική ηγεσία στο πλαίσιο της «αποσταλινοποίησης».
Είναι άγνωστο αν το ΚΚΕ υλοποίησε την επιθυμία του και σε τι βαθμό. Πάντως ήδη από το 1967 και τη 10η Ολομέλεια της ΚΕ του κόμματος που συνήλθε στη Ρουμανία επί ηγεσίας Κολιγιάννη, ελήφθη απόφαση για την ηθική και κομματική αποκατάσταση όσων μελών και στελεχών του ΚΚΕ έπεσαν θύματα της προσωπολατρίας επί Στάλιν. Αυτό σημαίνει ότι για να προχωρήσει το κόμμα στην επίσημη αποκατάσταση των θυμάτων του Στάλιν είχε επιβεβαιώσει ότι εξοντώθηκαν στο πλαίσιο των εκκαθαρίσεων και η επιβεβαίωση αυτή δεν μπορεί παρά να είχε προέλθει από την επίσημη σοβιετική ηγεσία. Ενδεχομένως να περιήλθαν στα χέρια του ΚΚΕ και κάποια σχετικά έγγραφα προκειμένου να λάβει γνώση το κόμμα και να ενημερωθούν οι οικογένειες των θυμάτων. Ωστόσο, από την πλήρη έλλειψη δημοσιοποιημένων στοιχείων για τους κομμουνιστές-θύματα του Στάλιν, φαίνεται ότι ακόμα και αν υπήρξαν τέτοια έγγραφα παραμένουν στο σκοτάδι της ιστορικής έρευνας. Η εν λόγω απόφαση της ΚΕ του ΚΚΕ ανέφερε:
«Θύματα της προσωπολατρίας»
«Η 10η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, παίρνοντας υπόψη τα στοιχεία που υπάρχουν για τους παρακάτω συντρόφους-θύματα της προσωπολατρίας και μέλη και στελέχη του ΚΚΕ:
1. Κλειδωνάρη Απόστολο
2. Μαρκοβίτη Μάρκο
3. Χαϊτά Ανδρόνικο
4. Ευτυχιάδη (Κώστα)
5. Πηλιώτη Διονύσιο
6. Ντούβα Γεώργιο (Βορεινό)
7. Τσαγκαράκη Γιάννη (Τόμωφ)
8. Γιαννοκούτση Γιάννη
9. Δημάκο Νικόλαο (Γρηγόριεφ)
10. Δουλούδη Βασίλη (Ταμπακώφ)
11. Χριστοδουλίδη Χριστόδουλο (Αλέξη)
12. Κολοζώφ Γεώργιο (Λεωνίδα)
13. Χαραμή Στάθη (Ασάνωφ)
Αποφασίζει:
1) Αποκαθιστά ηθικά και κομματικά τους συντρόφους αυτούς που πέθαναν, σαν μέλη και στελέχη του ΚΚΕ.
2) Η απόφαση αυτή ν’ ανακοινωθεί εσωκομματικά και να μη δημοσιευτεί στον κομματικό Τύπο. Το ΠΓ να πάρει μέτρα ώστε στον κατάλληλο χρόνο και τρόπο (επέτειοι, ιστορικές αναμνήσεις και άλλες δημοσιεύσεις) ν’ αποκαταστήσει δημόσια τη μνήμη των παραπάνω συντρόφων.
3) Η ΚΕ εξουσιοδοτεί το ΠΓ ν’ ανακοινώσει κατάλληλα την απόφασή της στην οικογένεια, αν έχει, του κάθε συντρόφου και ταυτόχρονα να εξετάσει την περίπτωση ηθικής και υλικής βοήθειάς της» («Το ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα», 9ος τόμος, σελ. 766).
Αυτοί που χάθηκαν και οι άκαρπες έρευνες
Μια άδοξη απόπειρα να βρεθούν στοιχεία για τα θύματα του Στάλιν έγινε το 1987, όταν συγκροτήθηκε με πρωτοβουλία του ιστορικού Τάσου Βουρνά και του Βασίλη Νεφελούδη, με τη συμμετοχή του Μπάμπη Δρακόπουλου κ.ά., η «Επιτροπή Πρωτοβουλίας για την αποκατάσταση της μνήμης των αγωνιστών της Αριστεράς που συκοφαντήθηκαν και εξοντώθηκαν από τμήμα της ηγεσίας της». Μεταξύ των περιπτώσεων που διερευνήθηκαν ήταν και εκείνες των ηγετικών στελεχών του ΚΚΕ που βρέθηκαν στην ΕΣΣΔ τη δεκαετία 1930-1940 και χάθηκαν στο πλαίσιο των σταλινικών εκκαθαρίσεων. Οπως μάλιστα αναφερόταν στο πόρισμα, η σύσταση της Επιτροπής Πρωτοβουλίας δεν θα είχε νόημα αν τα κόμματα της Αριστεράς αναλάμβαναν, με δική τους πρωτοβουλία, το έργο της έρευνας και της αποκατάστασης της αλήθειας. Οι προσπάθειες της Επιτροπής δεν οδήγησαν σε ιδιαίτερα αποτελέσματα, καθώς δεν υπήρξε πρόσβασή της στα κομματικά αρχεία.
Απλώς καταγράφηκαν οι περιπτώσεις των κομμουνιστών θυμάτων των σταλινικών εκκαθαρίσεων, και συγκεκριμένα οι εξής: Ανδρόνικος Χαϊτάς, διετέλεσε Γενικός Γραμματέας του ΚΚΕ (1928-1931), Γιώργος Κολοζώφ, διετέλεσε γραμματέας της ΟΚΝΕ (1925-1928), Γιώργος Ντούβας, διετέλεσε γραμματέας της ΟΚΝΕ (1928-1931), Διονύσης Πυλιώτης, μέλος του Πολιτικού Γραφείου της ΚΕ (1928-1931), Κώστας Ευτυχίδης, μέλος του Πολιτικού Γραφείου της ΚΕ (1928-1931), Αλέξης Χριστοδουλίδης, διευθυντής του «Ριζοσπάστη» (1928-1931), Απόστολος Κλυδωνάρης, βουλευτής του ΚΚΕ στη Βουλή του 1932, μέλος ΚΕ, Μάρκος Μαρκοβίτης, στέλεχος της ΟΚΝΕ, Γιάννης Γιαννακούτσος ή Γιαννούτσος, Τζαννής Φλαράκος, εργάτης, συνδικαλιστής, στέλεχος του ΚΚΕ, δραπέτευσε από τις φυλακές της Αίγινας, Κουρούκλης, εργάτης, συνδικαλιστής, στέλεχος του ΚΚΕ, δραπέτευσε από τις φυλακές της Αίγινας, Ιορδάνης Ιορδανίδης, παιδαγωγός, στέλεχος του ΚΚΕ, Δεσποτόπουλος, στέλεχος του ΚΚΕ από τον Βόλο, επίσης οι εργάτες-δραπέτες από τις φυλακές της Αίγινας Αβραάμ Δερβίσογλου, Δουλγερίδης, Καλογρίδης, Σαρίκας και Θωμάζος, Γιάννης Τσαγκαράκης, στέλεχος της ΟΚΝΕ, και Μουτζούρης, μέλος του Γραφείου της ΚΕ της ΟΚΝΕ.
Ούτε στη μία ούτε στην άλλη λίστα θυμάτων αναφέρεται το όνομα ενός ακόμα κομμουνιστή, ο οποίος έγινε θρύλος στις μέρες του για τη μυθιστορηματική απόδρασή του από τις φυλακές Συγγρού το 1932, του Μιχάλη Μπεζεντάκου, στελέχους του ΚΚΕ, ο οποίος φυγαδεύθηκε στη Σοβιετική Ενωση μαζί με άλλους κομμουνιστές. Τα ίχνη του χάθηκαν στην πορεία, αν και στην περίπτωσή του υπάρχουν δύο εκδοχές: η μία, που θεωρείται επικρατέστερη, είναι ότι πολέμησε με τις Διεθνείς Ταξιαρχίες στον ισπανικό εμφύλιο (1936-1939), όπου σκοτώθηκε, και η άλλη ότι είχε την ίδια τύχη με τους άλλους συντρόφους του στο πλαίσιο των σταλινικών εκκαθαρίσεων.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
