Πολιτική ηθική είναι το δημόσιο συμφέρον

Ο Μακιαβέλι ήταν ο πρώτος που δήλωσε δημόσια πως ηθική και πολιτική όχι μόνο δεν ταυτίζονται αλλά συγκρούονται κιόλας και έδωσε συμβουλές προς τους επίδοξους ηγεμόνες για το μοναδικό μέλημα της πολιτικής στην εποχή του: πώς θα καταλάβουν και θα διατηρήσουν την εξουσία, πώς θα γίνουν πρίγκιπες ή βασιλιάδες.

Είναι ωφέλιμο, λέει ο Μακιαβέλι, να φαίνεται ο διεκδικητής της εξουσίας «σπλαχνικός, πιστός, φιλάνθρωπος, θρήσκος, ειλικρινής» -, αλλά αν πράγματι τις έχει αυτές τις αρετές και επιμένει να τις ασκεί «καταντούν επιζήμιες». Η εξουσία είναι αυτοσκοπός και όποιος τη θέλει πρέπει να έχει την αγριότητα του λιονταριού και την πονηριά της αλεπούς.

Επισημαίνει τις αρετές που είχαν δύο ηγεμόνες της εποχής του που τους θεωρούσε επιτυχημένους, ο πάπας Αλέξανδρος Στ’ και ο Κάρολος Κουίντος της Ισπανίας: ο πρώτος έδινε όρκους αλλά «δεν έκανε τίποτα άλλο παρά να απατάει τους ανθρώπους… κι όμως πάντα οι δόλοι του πετύχαιναν»· ο δεύτερος «έχει ακατάπαυστα στο στόμα του ειρήνη κι ειλικρίνεια· κι αν είχε τηρήσει τη μια ή την άλλη, θα ‘χε χάσει πολλές φορές την εξουσία και τη φήμη του».

Δεν πρέπει να έχουμε αμφιβολίες πως οι συνταγές του Μακιαβέλι λειτούργησαν (και λειτουργούν πάντα) σε κράτη στα οποία η εξουσία είναι αυτοσκοπός και η πολιτική υπόθεση αυταρχικών ελίτ: βασιλείες, δικτατορίες, κομμουνιστικά ή φασιστικά καθεστώτα, εκεί όπου η έννοια του κρατικού, εθνικού ή δημόσιου συμφέροντος ταυτίζεται με το συμφέρον αυτών που κατέχουν την εξουσία.

Με τις δημοκρατίες τι γίνεται; Κάνουν ηθικότερους τους πολιτικούς οι δημοκρατίες; Ας επανέλθουμε στον Μακιαβέλι που επισημαίνει ότι για τις πράξεις των ηγεμόνων «με το να μην υπάρχει δικαστήριο να καταφύγεις, κρίνεις από τ’ αποτελέσματα». Στις δημοκρατίες υπάρχουν δικαστήρια ακόμη και για τους «ηγεμόνες», τους πολιτικούς που ασκούν την εξουσία δηλαδή. Αρα ελπίζουμε να μας διαφυλάξουν οι θεσμοί από την «πολιτική ανηθικότητα», όχι η αγγελική φύση των επαγγελματιών πολιτικών –και είναι γνωστό πρόβλημα της Ελληνικής Δημοκρατίας η υπερβολική προστασία που έχουν οι πολιτικοί απέναντι στα δικαστήρια. Για τούτο τα δικαστήρια ή οι ανεξάρτητες αρχές αποτελούν «θεσμικά εμπόδια» μόνο για όσους θα ήθελαν να ασκούν την πολιτική με μακιαβελικούς όρους.

Επομένως, το ερώτημα «αν το νόμιμο είναι και ηθικό» μπορεί να αποτελεί συνειδησιακό πρόβλημα για τον καθένα μας, δεν μπορεί όμως να τίθεται για τους πολιτικούς, δεν μπορούμε από αυτούς να ζητάμε άλλη ηθικότητα πέρα από την τήρηση των νόμων και τον σεβασμό των θεσμών –μου φαίνεται ότι αυτό είναι το νόημα της δημοκρατίας, στον βαθμό που προσπαθεί να απαλύνει, να εξανθρωπίσει θα έλεγα, τη βιαιότητα των πολιτικών σχέσεων.

Στις δημοκρατίες, απέναντι στο συμφέρον των πολιτικών, που εμφανίζεται συχνά ως «κρατικό συμφέρον», εμφανίζεται το δημόσιο συμφέρον, αυτό της κοινωνίας των πολιτών του Μαρξ και του Χέγκελ, δηλαδή αυτών που εμπλέκονται σε οικονομικές και πολιτιστικές δραστηριότητες, των μη πολιτικών συλλογικοτήτων –της «ιδιωτικής κοινότητας» (ή αστικής, bürgerliche Gesellschaft) θα λέγαμε, σε αντιδιαστολή με την «πολιτική κοινότητα» που συνιστά το κράτος.

Θεωρητικά, το κράτος υπάρχει ακριβώς για να υπηρετεί τα συμφέροντα αυτής της κοινότητας, την ασφάλειά της και την τάξη αρχικά, την ισότητα, τη δικαιοσύνη, την αλληλεγγύη στη συνέχεια.

Προφανώς, δεν υπάρχει ενιαία αντίληψη για το τι συνιστά «δημόσιο συμφέρον» –υπάρχουν διαιρέσεις στην «ιδιωτική κοινότητα»: κοινωνικές, οικονομικές, πολιτιστικές. Ολα σχεδόν τα κόμματα ισχυρίζονται ότι υπηρετούν το δημόσιο συμφέρον, ακόμα και αυτά, όπως το ΚΚΕ (ή ο ΣΥΡΙΖΑ ενίοτε), που δηλώνουν ταξικά –διότι, λένε αυτά, το δημόσιο συμφέρον θα εξυπηρετηθεί άριστα με την άνοδο του προλεταριάτου (ή του «λαού») στην εξουσία διότι «εκφράζει τα καθολικά συμφέροντα της ανθρωπότητας».

Νομίζω ότι αυτή είναι η μέγιστη ηθικότητα που μπορούμε να απαιτήσουμε από τους πολιτικούς και τα κόμματα: να υπηρετούν το δημόσιο συμφέρον, με όποια έννοια και αν το αντιλαμβάνονται, και όχι το δικό τους συμφέρον, το μακιαβελικό συμφέρον της κατάκτησης και διατήρησης της εξουσίας. Τα κόμματα να είναι «κόμματα καθεαυτά» και όχι «κόμματα για τον εαυτό τους».

Πέρα όμως από τους θεσμούς του κράτους που επιβάλλουν, εφόσον οι πολιτικοί τους επιτρέπουν να λειτουργήσουν, τη «θεσμική ηθικότητα», αυτήν της έννομης τάξης, του «κράτους δικαίου», στις δημοκρατίες υπάρχουν και διαδικασίες της «ιδιωτικής κοινότητας» που ελέγχουν τον τρόπο με τον οποίο ασκείται η πολιτική και επομένως ελέγχεται η ηθική των πολιτικών ως προς το δημόσιο συμφέρον, με σπουδαιότερο τη δημοσιότητα που «είναι η ψυχή της δημοκρατίας», κατά τον Ιάκωβο Μάγερ, τον ελβετό δημοκράτη που ήρθε να υπηρετήσει την επανάσταση και εξέδιδε τα «Ελληνικά Χρονικά» στο πολιορκημένο Μεσολόγγι ως την ημέρα που καταστράφηκε το τυπογραφείο του. Σκοτώθηκε στην Εξοδο μαζί με τη γυναίκα του και τα παιδιά του.

Σημαντικότερο μέσο δημοσιότητας είναι βέβαια ο Τύπος, τα μέσα επικοινωνίας –και μόνο με αυτή την έννοια συνιστούν «τέταρτη εξουσία»: αναλαμβάνουν τη δημόσια κριτική και τον έλεγχο της πολιτικής έξω από τα επαγγελματικά πλαίσια άσκησής της, όπως γίνεται στη Βουλή μεταξύ κυβέρνησης-αντιπολίτευσης. Επομένως, ο Τύπος έρχεται να εκφράσει την «κοινή γνώμη», να διεκδικήσει το δημόσιο συμφέρον και να ελέγξει την ηθικότητα πολιτικών και κομμάτων –ως προς αυτό, όχι ως προς την ιδιωτική τους ζωή, φυσικά. Παλαιότερα αυτό συνέβαινε στο όνομα κάποιου κόμματος, ήταν η εποχή του «κομματικού Τύπου», όταν οι εφημερίδες αποτελούσαν ουσιαστικά όργανα κομμάτων ή πολιτικών. Αυτή η εποχή τέλειωσε στη Δυτική Ευρώπη το αργότερο στις αρχές του 20ού αιώνα, στη χώρα μας έληξε στα τέλη του.

Αρα οι δημοσιογράφοι, πρωτίστως οι σχολιαστές και αρθρογράφοι, αλλά και όσοι πανεπιστημιακοί ή άλλοι δημοσιολογούν, είναι υποχρεωμένοι, όπως και τα κόμματα, να επικαλούνται το δημόσιο συμφέρον και να ελέγχουν τη σχετική ανηθικότητα, προφανώς από διαφορετική οπτική ο καθένας, αυτό σημαίνει ανταγωνιστική δημοκρατία. Να στηλιτεύουν το «ανήθικο», να επαινούν το «ηθικό» –αυτό το τελευταίο ακόμα, ίσως κυρίως, όταν προέρχεται από αντιπάλους. Σίγουρα όμως δεν είναι συμβουλάτορες του ηγεμόνα, να του εξηγούν τι πρέπει να κάνει για να κερδίσει και να διατηρήσει την εξουσία.

Μπορεί να επιθυμούν να γίνουν βέβαια –και αυτό το διακρίνει κανείς σε αρθρογράφους που δίνουν συμβουλές σε πολιτικούς ηγέτες και κόμματα όχι από τη σκοπιά του «δημοσίου συμφέροντος» αλλά από τη σκοπιά του τι συμφέρει τον ηγεμόνα –το πολιτικό πρόσωπο ή τον «συλλογικό ηγεμόνα» που (θα ήθελε να) είναι το κόμμα. Για παράδειγμα, σημασία δεν έχει αν τυχόν εκλογές θα διαλύσουν την οικονομία, άρα δεν είναι προς το δημόσιο συμφέρον να γίνουν· πρέπει να γίνουν γιατί οι άλλοι «καταστρέφουν τη χώρα» –δηλαδή, όλα δείχνουν ότι θα τις κερδίσουμε. Οπως ακριβώς είχε γίνει το 2012 και το 2015.

Αυτό που δεν ξέρουν ίσως οι επίδοξοι Μακιαβέλι είναι ότι ο άτυχος Φλωρεντινός, έχοντας αρχικά υπηρετήσει τη Δημοκρατία της πόλης του σαν ανώτατος υπάλληλος, μετά την ανατροπή των Μεδίκων, απολύθηκε, συνελήφθη, βασανίστηκε και εξορίστηκε από τους Μεδίκους όταν παλινορθώθηκαν –και ο Ηγεμόνας συνιστά δήλωση μετανοίας: μια θέση στην αυλή του Λορέντσο (εγγονού του Μεγαλοπρεπούς) ζητά ο ταλαιπωρημένος Νικολό Μακιαβέλι, για αυτόν γράφει το βιβλίο με τις οδηγίες και του το αφιερώνει. Δεν θα του τη δώσουν, θα περάσουν πολλά χρόνια μέχρι να πάρει κάποιο κρατικό αξίωμα –αλλά αυτό έγινε λίγο πριν από την ανατροπή των Μεδίκων από τους παλιούς του φίλους, τους δημοκρατικούς· που με τη σειρά τους τον απέπεμψαν. Δάσκαλε που δίδασκες…

Θέλω να πω, οι πολιτικοί δεν έχουν ανάγκη τους γραφιάδες, δημοσιογράφους ή πανεπιστημιακούς ή άλλους διανοούμενους, να τους συμβουλέψουν, να τους παροτρύνουν να ασκήσουν την «ανήθικη» πλευρά της δραστηριότητάς τους, αυτήν που αγνοεί το δημόσιο συμφέρον. Αυτήν την ξέρουν πολύ καλά. Κριτική ή έπαινο έχουμε υποχρέωση να τους προσφέρουμε, προφανώς από τη σκοπιά μας ο καθένας. Μόνο έτσι ίσως γίνει κάπως ηθικότερη η, εντελώς ανήθικη, πολιτική αντιπαράθεση των τελευταίων χρόνων που άφησε ερειπωμένη τη χώρα.