Η Αριστερά και η σχέση παρελθόντος – μέλλοντος

Μετάφραση Νίκος Κούρκουλος

Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2017

σελ. 296, τιμή 18,02 ευρώ

Ο Εντσο Τραβέρσο, νεότερος ιστορικός των ιδεών από την Ιταλία, που σταδιοδρομεί σήμερα στις ΗΠΑ (καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κορνέλ), δεν είναι άγνωστος στο αναγνωστικό κοινό της χώρας μας. Αλλα πέντε βιβλία του κυκλοφορούν στα ελληνικά (όλα από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου). Το βιβλίο του αυτό πρωτοκυκλοφόρησε πέρυσι από τις εκδόσεις του Πανεπιστημίου Columbia (από τις σημαντικότερες τόσο στις ΗΠΑ όσο και διεθνώς). Ο τίτλος του Αριστερή μελαγχολία έγινε αμέσως της μόδας και στην Ελλάδα. Αλλά εκείνο που έχει σημασία είναι το περιεχόμενο και ιδίως η ερμηνεία και τα συναφή επιχειρήματα του συγγραφέα.

Η σκέψη του Τραβέρσο, όπως σε μεγάλο βαθμό και τα επιχειρήματά του, κατάγονται από τον Βάλτερ Μπένγιαμιν που η Σούζαν Σόντακ είχε χαρακτηρίσει τον «κορυφαίο δοκιμιογράφο του 20ού αιώνα»). Πρωτίστως η έννοια της μελαγχολίας, η οποία ωστόσο στον Μπένγιαμιν είναι ευρύτερη και πιο πολύπλοκη, αφού συνιστά μεταφορά στο θεωρητικό πεδίο του μποντλερικού spleen. Πέραν αυτού, το έργο του Μπένγιαμιν –ημιτελές κατά το μεγαλύτερο και πάντως το σπουδαιότερο μέρος του –χρησιμοποιήθηκε και χρησιμοποιείται ως το πλέον σημαντικό παράδειγμα του πώς μπορεί να μεταφερθεί η κριτική θεωρία από τον έναν αιώνα στον επόμενο.

Γιατί όμως είναι σήμερα «μελαγχολική» η Αριστερά; Μα πάντοτε ήταν, ισχυρίζεται ο Τραβέρσο. Με τη διαφορά πως κατά το παρελθόν εκείνο που είχε σημασία ήταν η επίκληση στο μέλλον, όπως συνοψιζόταν στην πίστη του Γκράμσι ότι ο αγώνας πρέπει να συνεχίζεται, ακόμη κι αν γνωρίζουμε πως θα αποτύχει. Το μεσσιανικό περιεχόμενο μιας τέτοιας πίστης εξηγεί γιατί κατά το παρελθόν οι ήττες δεν θεωρούνταν ποτέ ως ήττες αλλά ως χαμένες μάχες. Αλλά, όπως είχε πει εδώ και πολλά χρόνια η Ρόζα Λούξεμπουργκ, αν νικήσει ο αντίπαλος, δεν θα είναι «ασφαλείς» ούτε οι νεκροί.

Αυτό που συνέβη από το 1989, με την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, και εξής ανέτρεψε τα πάντα. Την ήττα τώρα ακολούθησαν η σιωπή, η έλλειψη ιδεών και ηγεσίας και η αμήχανη διαπίστωση του τύπου «δεν ξέρουμε τι να κάνουμε». Πρόκειται για ήττα χωρίς αξιοπρέπεια –και άρα για αδιέξοδο. Το συμπέρασμα που προκύπτει εδώ είναι απλό: η Ιστορία δεν είναι πλέον σύμμαχος της Αριστεράς και η διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο παρελθόν και το μέλλον έχει πάψει να υφίσταται. Επομένως ο κόσμος που ζούμε είναι κόσμος του παρόντος. Εξ ου και το αίσθημα ενοχής των οπαδών της Αριστεράς –όχι όμως και της πολιτικής της ηγεσίας, η οποία επαναλαμβάνει τα φθαρμένα επιχειρήματα μιας εποχής που έχει παρέλθει.

Εφέτος συμπληρώνονται εκατό χρόνια από την Οκτωβριανή Επανάσταση. Ως τώρα έχουν γραφτεί αμέτρητες σελίδες για τον δεσποτισμό, τη βία και τα θύματα της σταλινικής κυρίως περιόδου. Αλλά εξίσου ενδιαφέρουσες θα ήταν οι αναλύσεις σχετικά με ποιον ρόλο έπαιξε στη διαμόρφωση, μεταπολεμικά, του καπιταλισμού. Η αποτυχία του σοβιετικού συστήματος οδήγησε στο συμπέρασμα πως ο καπιταλισμός είναι η μόνη απάντηση για το πώς θα πρέπει να οργανώνονται οι κοινωνίες. Ομως ο Τραβέρσο δεν ανήκει στους κλασικούς ντετερμινιστές του μαρξισμού. Οι επαναστάσεις έρχονται όταν κανείς δεν τις περιμένει, ισχυρίζεται.

Το βιβλίο του διατρέχει όλα τα ρεύματα που προέκυψαν από την κουλτούρα της ήττας: από τον κλασικό μαρξισμό ως την ψυχανάλυση και την κριτική θεωρία, συνδυάζοντας το ιστορικό παράδειγμα και την ερμηνεία του. Αναπόφευκτα στρέφεται στο παρελθόν –προσεγγίζοντάς το όμως αιρετικά. Τη μνήμη θα πρέπει να την ορίζει το μέλλον –αλλά πώς; Οχι προβάλλοντας μια ιδεατή εικόνα για τους απογόνους αλλά την εικόνα των προγόνων που δεν απελευθερώθηκαν. Με ποιον τρόπο; Αποφεύγοντας να ανανεώσει τα χαμένα ή φθαρμένα σύμβολα του κομμουνισμού αλλά προβάλλοντας την ανάγκη της ουτοπίας και τη σημασία της στον σύγχρονο κόσμο. Χωρίς ουτοπίες πηγαίνουμε προς τα πίσω. Και μια Αριστερά δεσμευμένη από το παρελθόν δεν έχει ορατό μέλλον.

Αν το πώς αντιλαμβάνεται ο Τραβέρσο τη σχέση παρελθόντος – παρόντος δημιουργεί κι ένα διαλεκτικό σχήμα, τότε η διαλεκτική αυτή είναι αρνητική και μας θυμίζει το κλασικό βιβλίο του βασικού εκπροσώπου της Σχολής της Φρανκφούρτης: την Αρνητική διαλεκτική του Τέοντορ Αντόρνο –βιβλίο ερεθιστικό και εξαιρετικά δύσκολο. Ο Τραβέρσο, μολονότι τρέφει μεγάλη εκτίμηση στον Αντόρνο, θεωρεί τη στάση και τη σκέψη του πολύ αριστοκρατικές και ευρωκεντρικές. Από το βιβλίο του περνούν όλες οι εκφάνσεις του μαρξισμού, όπως λ.χ. ο λευκός και ο μαύρος μαρξισμός και ο αντι-αποικιοκρατικός. Μεταφέρει τον αναγνώστη σε πλείστα όσα ιστορικά πεδία, όπως στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο, στη Χιλή του Αλιέντε και στον γαλλικό Μάη του ’68. Η πτώση του Τείχους του Βερολίνου πέραν όλων των άλλων σηματοδοτεί την ακύρωση της ιδέας που είχαμε ως τότε για τον κόσμο αλλά και το «απότομο» τέλος του 20ού αιώνα.

Αφθονα είναι τα παραδείγματα που αντλεί ο Τραβέρσο από άλλους στοχαστές, από τη λογοτεχνία και τη φιλοσοφία και κυρίως από τον κινηματογράφο, την πιο λαϊκή τέχνη της εποχής μας –και επομένως τον κοινωνικό της καθρέφτη. Και πολλαπλές οι αναφορές του σε έναν σημαντικό θεωρητικό που δυστυχώς δεν τον γνωρίζουμε παρά εξ αντανακλάσεως στην Ελλάδα, τον Μπενσαΐντ που υποστήριζε πως η αποτυχία του κομμουνισμού δεν αποδεικνύει τις αρετές του ιστορικού του εχθρού (του καπιταλισμού). «Καθήκον του ιστορικού είναι να εξηγήσει γιατί η ιστορία δεν είχε παρά να καταλήξει έτσι» αποφαίνεται. Ενας κόσμος που δεν επανεξετάζει και δεν επαναθεωρεί το παρελθόν του δεν μπορεί να έχει μέλλον. Αυτό είναι το κύριο συμπέρασμα που προκύπτει από το βιβλίο του Τραβέρσο, το οποίο αξίζει να διαβαστεί και από τους οπαδούς της Αριστεράς και από τους αντιπάλους της.