Η Κοίμηση της Θεοτόκου ως πολιτική αλληγορία

Η εξεικόνιση της Κοιμήσεως της Θεοτόκου είναι ένα από τα συνηθέστερα και παλαιότερα θέματα της χριστιανικής αγιογραφίας. Σύμφωνα με τον καθηγητή Νίκο Ζία («Το Βήμα», 16.8.1998) η γνωστή θεματική της εικόνας της Κοιμήσεως διαμορφώνεται κατά τους μέσους βυζαντινούς χρόνους. Το θέμα της συγκεκριμένης ιστόρησης βασίζεται στην απόκρυφη διήγηση Περί της κοιμήσεως της Θεοτόκου (αποδίδεται ψευδεπιγράφως στον Ιωάννη τον Θεολόγο), όπως επίσης στην εκκλησιαστική υμνογραφία. Η εικονογράφηση της Κοιμήσεως κορυφώνεται στις τοιχογραφικές συνθέσεις της εποχής των Παλαιολόγων.

Στη συνηθέστερη εκδοχή της Κοιμήσεως την κεντρική θέση στην εικόνα κατέχει η Παναγία. Εμφανίζεται ξαπλωμένη σε φέρετρο καλυμμένο από πολυτελή σινδόνη. Εχει τα χέρια της σταυρωμένα στο στήθος και μοιάζει ωσάν να κοιμάται ύπνο γαλήνιο. Στο πλάι εικονίζεται ο Χριστός να κρατά στα χέρια του την ψυχή της μητέρας του με τη μορφή ενός σπαργανωμένου βρέφους. Τον Χριστό παραστέκουν δύο άγγελοι λαμπαδηφόροι. Δεξιά και αριστερά από το κρεβάτι εικονίζονται συνήθως οι Απόστολοι με προεξάρχοντες τον Πέτρο και τον Παύλο. Ο πρώτος στέκεται πάνω από το κεφάλι της Παναγίας, ο δεύτερος βρίσκεται στα πόδια της. Στα δύο άκρα της εικόνας υπάρχουν ανοικτές θύρες από όπου φαίνονται να εισέρχονται γυναίκες που πρόκειται να μοιρολογήσουν την Κοιμωμένη.

Από τον 12ο αιώνα και εξής στην εξεικόνιση της Κοιμήσεως εμφανίζεται το επεισόδιο του εβραίου Ιεφωνίου ο οποίος επιχειρεί να μιάνει το φέρετρο. Πιθανότατα αυτή η προσβλητική ενέργεια απηχεί το επεισόδιο του Οζά που, όπως περιγράφεται στην Παλαιά Διαθήκη (Βασιλειών 2. 6. 6), επιχείρησε να απλώσει τα βέβηλα χέρια του πάνω στην Κιβωτό της Διαθήκης: και εξέτεινεν Οζά την χείρα αυτού επί την κιβωτόν του θεού κατασχείν αυτήν και εκράτησεν αυτήν […] και εθυμώθη κύριος τω Οζά, και έπαισεν αυτόν εκεί ο θεός, και απέθανεν εκεί παρά την κιβωτόν του κυρίου ενώπιον του θεού. Σήμερα ο πιστός βλέπει από τη μια πλευρά της Κοιμωμένης τον Χριστό και από την άλλη το επεισόδιο του τιμωρού αγγέλου.

Ας με συγχωρήσει το χριστεπώνυμο πλήρωμα της Εκκλησίας, που πριν από λίγες ημέρες εόρτασε την Κοίμηση της Θεοτόκου, αν δοκιμάσω να ερμηνεύσω την ασεβή χειρονομία και τιμωρία του ανευλαβούς Ιεφωνίου (ή του Οζά) και ως αλληγορία πολιτικής τάξεως. Ετσι και αλλιώς τα μεγάλα θρησκευτικά γεγονότα (όπως λ.χ. η Γέννηση, η Σταύρωση και η Ανάσταση) πολλές φορές έχουν προσλάβει εδώ στον τόπο μας πολιτική και εθνική σημασία. Βρίσκω, λοιπόν, πως αυτή η προσβλητική χειρονομία ενός υβριστή προς το σκήνωμα της Παναγίας και η άμεση τιμωρία του μπορεί και συστήνει (πέρα από τη θρησκευτική της σημασία) και μια αλληγορία πολιτικής τάξεως. Συγκεκριμένα η εικονιζόμενη κοιμώμενη Κυρία, πλην πάντοτε ζώσα, γεμάτη από δύναμη και χάρη, σύμφωνα με τη θρησκευτική και εκκλησιαστική παράδοσή μας, εύκολα, πιστεύω, μπορεί να θεωρηθεί και ως αλληγορία των συνεχώς εν κινδύνω αξιών της δημοκρατίας. Ας μη λησμονούμε ότι ο τορπιλισμός του καταδρομικού «Ελλη», ανήμερα της Παναγίας, στο λιμάνι της Τήνου εξακολουθεί να εκπέμπει σαφή εθνικό συμβολισμό.

Ετσι λοιπόν και οι πιστοί, αλλά και εκείνοι που για λόγους δικούς τους, εντελώς προσωπικούς και καθ’ όλα σεβαστούς, μοιάζουν να μένουν έξω από τα λατρευτικά δρώμενα και τις θρησκευτικές εορτές (χωρίς ωστόσο να είναι προσβλητικοί και «ασεβείς»), μπορούν να αντιληφθούν τη σημασία αυτής της αγγελικής επεμβάσεως και τιμωρίας, όπως εξεικονίζεται στην Κοίμηση. Αυτή την αγγελική κίνηση μπορούμε να την προβάλουμε και να την ερμηνεύσουμε και ως πράξη με πολιτική σημασία. Στην εικόνα της Κοιμήσεως το αίσθημα της λύπης και του πένθους φαίνεται να κατέχει το μεγαλύτερο μέρος του επεισοδίου. Τελούνται τα νενομισμένα και προβάλλεται εικονιστικά η κατάνυξη και συνάμα το πένθος για την Κεκοιμισμένη. Ωστόσο, ας μου επιτραπεί να παρατηρήσω ότι το εικονιζόμενο συμβάν με τον τιμωρό άγγελο πρέπει να μας απασχολήσει κάπως περισσότερο. Ακόμη και αν η προσοχή μας είναι στραμμένη στο σκήνωμα της Παρθένου και σε όλα τα τυπικά και θρησκευτικά δρώμενα.

Ας αρχίσουμε με ένα ερώτημα. Μπορούμε, σύμφωνα με τα παραπάνω, να θεωρήσουμε τη σκηνή της μάχης του αγγέλου με το Κακό και ως κοινωνική και πολιτική αλληγορία; Εκ πρώτης όψεως κάποιος θα απαντούσε αρνητικά. Αλλά ούτε η σκηνή του Ευαγγελισμού αφορμάται από κάποιο πολιτικό συμβάν και όμως ευαγγελίζεται την εθνική λύτρωση. Ούτε και η ίδια η Ανάσταση έχει πηγή κάποια κοινωνική επανάσταση. Ομως ποιος δεν συνδέει την Ανάσταση του Χριστού με την ανάσταση του γένους; Ο πολιτικός και κοινωνικός συμβολισμός αυτών των εορτών δεν είναι ανόσιος. Κάθε άλλο μάλιστα. Αιώνες τώρα οι μεγάλες χριστιανικές εορτές, αναστάσιμες ή μη, έχουν προσλάβει μέσα στη συνείδησή μας πολιτική και κοινωνική σημασία. Αυτό κρίνω πως ισχύει και για τη σκηνή του τιμωρού αγγέλου στην εικόνα της Κοιμήσεως. Ας μου επιτραπεί, λοιπόν, να επισημάνω ότι σήμερα ζούμε μέσα σε μια καθεύδουσα και απειλούμενη δημοκρατία. Αυτήν λοιπόν την «Κοιμωμένη», αυτή την κινδυνεύουσα, αλλά πάντοτε ζώσα ελληνική Δημοκρατία, οφείλουμε να υπερασπιζόμαστε όλοι μας. Ειδικά αυτόν τον καιρό. Εως ότου, αύριο, μεθαύριο, αυτή η υπνώττουσα και απειλούμενη δημοκρατία βρει πάλι τη δύναμη να εγερθεί και ως υπέρμαχος πλέον και Στρατηγός μας. Και των «πιστών» και των «μη πιστών».

Ποιος είναι ο τιμωρός άγγελος στην παρούσα ιστορική στιγμή; Ποιος οφείλει να έχει πάντοτε έτοιμη τη ρομφαία του για να κόψει τα χέρια των ασεβών; Ποιος ο προστάτης της Δημοκρατίας, της ελευθερίας μας, της ελευθεροτυπίας, της χρηστής διοίκησης, της οικονομίας μας, της Παιδείας μας; Προφανώς ο ίδιος ο Λαός. Αυτός και μόνο αυτός. Εμείς. Εμείς όλοι πρέπει να αγρυπνούμε συνεχώς, καθώς σήμερα πολλοί, με τρόπο δόλιο και ανίερο, προσπαθούν να μιάνουν και να «λερώσουν» μια αδύναμη Δημοκρατία. Μέσα στη μεγάλη ήρεμη εικόνα της Κοιμήσεως, ο σπαθοφόρος Λαός πρέπει να μένει άγρυπνος. Να διαφυλάσσει τα ιερά του και τα όσιά του. Μέσα σε επικίνδυνους, υβριστικούς καιρούς. Τώρα, τον Αύγουστο του 2017.

Ο κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.