Αριστερά – Δεξιά ή κλειστό – ανοιχτό σύστημα

Πολλοί πιστεύουν πως η διάκριση αριστερά – δεξιά έχει ξεπεραστεί. Οτι για να καταλάβουμε τον κόσμο σήμερα, για να αναλύσουμε τις αντινομίες και τους κοινωνικούς ανταγωνισμούς στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, ο διαχωρισμός μεταξύ κλειστών και ανοιχτών συστημάτων είναι πολύ πιο χρήσιμος. Η χρησιμότητα της δεύτερης διάκρισης όμως, κυρίως μετά το άνοιγμα των παγκόσμιων αγορών στη δεκαετία του ’80, δεν σημαίνει πως η πρώτη διάκριση έχει ξεπεραστεί. Το πρόβλημα δεν είναι να διαλέξουμε τη μία από τις δύο διακρίσεις. Το πρόβλημα είναι να δούμε πώς συνδέεται η μία με την άλλη.

Παρ’ όλο που η διάκριση αριστερά – δεξιά αλλάζει νόημα ανάλογα με το πλαίσιο στο οποίο χρησιμοποιείται, βασίζεται κυρίως στην ιδέα της κοινωνικής ισότητας – ανισότητας. [Μπόμπιο, Ν. (2013]. Δεξιά και Αριστερά. Αθήνα: Πόλις). Αυτή την ιδέα μπορούμε να τη συνδέσουμε με τον τρόπο κατανομής δικαιωμάτων: αστικών, πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών. Η αριστερή πολιτική στοχεύει στη διάχυση των παραπάνω δικαιωμάτων από την κορυφή στη βάση της κοινωνικής πυραμίδας. Για παράδειγμα, όπως έδειξε ο Τ. Η. Marshal στο πλαίσιο της Μεγάλης Βρετανίας, η κατάκτηση του δικαιώματος δημιουργίας συνδικάτων οδήγησε σε μαζικές εργατικές οργανώσεις. Στη συνέχεια παρατηρούμε τη διεύρυνση του αριθμού αυτών που απέκτησαν το δικαίωμα της ψήφου, δηλαδή αυτών που εντάχθηκαν στην ενεργό πολιτική αρένα.

Η μαζική ένταξη των εργατών οδήγησε σε σοσιαλδημοκρατικού τύπου κόμματα (όχι μόνο στη Μ. Βρετανία, αλλά πιο γενικά στην Ευρώπη), κόμματα που ενίσχυσαν τα κοινωνικά δικαιώματα των λαϊκών τάξεων. Αυτή η μακρά διαδικασία είχε ως κύριο εμπόδιο συντηρητικές/δεξιές δυνάμεις που αντιστάθηκαν στη σταδιακή αποδυνάμωση του ολιγαρχικού status quo.

Οσο για το σημερινό πλαίσιο, η Αριστερά εναντιώνεται στην κυριαρχία του χρηματιστικού καπιταλισμού που οδηγεί σε πρωτοφανή συγκέντρωση του παγκόσμιου πλούτου σε μια μικρή μερίδα του πληθυσμού, η οποία όχι μόνο εντείνει τις ανισότητες, αλλά συγχρόνως οδηγεί τα κεφάλαια σε λιγότερο παραγωγικές επενδύσεις. Αυτού του είδους η ανάλυση δεν μπορεί να γίνει χωρίς τη χρήση της διάκρισης Αριστερά – Δεξιά. Δεν μπορεί να αντικατασταθεί από αυτή της διάκρισης ανοιχτό – κλειστό σύστημα. Για τον πολύ απλό λόγο πως υπάρχουν ανοιχτά συστήματα που οδηγούν σε τεράστιες ανισότητες και εξίσου ανοιχτές οικονομίες με πιο ίση κατανομή του πλούτου (π.χ. σκανδιναβικές χώρες).

Περνώ, τέλος, στους δύο μεγάλους παίκτες του παγκόσμιου καπιταλισμού, τις ΗΠΑ και την Κίνα. Στις ΗΠΑ παρατηρούμε, με την προεδρία του Ντόναλντ Τραμπ, μια εκτόξευση των ανισοτήτων –κυρίως λόγω της μείωσης της φορολογίας των επιχειρήσεων. Αυτό κατά τη συντηρητική Δεξιά υποτίθεται πως θα δημιουργήσει περισσότερο πλούτο.

Πλούτο που αργά ή γρήγορα θα διαχυθεί προς τα κάτω (the trickle down effect). Αυτό όμως δεν συμβαίνει πάντα, αφού η φτωχοποίηση ενός σημαντικού μέρους του πληθυσμού, καθώς και η σημαντική μείωση των κοινωνικών δικαιωμάτων μέσω του μερικού ξηλώματος του Obama Care είναι σαφείς ενδείξεις της μη διάχυσης του πλούτου προς τη βάση της κοινωνικής πυραμίδας. Οσο για τη διάσταση ανοιχτό – κλειστό, η πολιτική του Τραμπ μείωσε σημαντικά τον ανοιχτό χαρακτήρα της αμερικανικής οικονομίας. Με την έμφαση που δίνει ο αμερικανός πρόεδρος στις διμερείς συμφωνίες, την εναντίωσή του στο άνοιγμα του διατλαντικού εμπορίου (ΤΤΙΡ) και με την πρόθεσή του να επιβάλει δασμούς στις κινεζικές εξαγωγές, παρατηρούμε ένα σταδιακό πέρασμα από ένα ανοιχτό σε ένα ημίκλειστο οικονομικό σύστημα. Με βάση τα παραπάνω, είναι προφανές πως για να αναλύσουμε την αμερικανική οικονομία και κοινωνία πρέπει να λάβουμε σοβαρά υπόψη μας και τη διάκριση Αριστερά – Δεξιά (εντεινόμενες ανισότητες) και αυτή του ανοιχτού – κλειστού (προστατευτισμός).

Και δύο λόγια για την Κίνα. Σε ό,τι αφορά το εξωτερικό εμπόριο, η τεράστια αυτή χώρα εντάσσεται ραγδαία στον παγκόσμιο οικονομικό χώρο. Ελέγχει βέβαια σε κάποιον βαθμό τις πολυεθνικές κινεζικές επιχειρήσεις. Επίσης, βάζει πιο αυστηρούς όρους στη λειτουργία στο ξένο επενδυτικό κεφάλαιο. Παρ’ όλα αυτά, κοιτώντας την οικονομία στο σύνολό της, αυτή έχει όλο και περισσότερο έναν ανοιχτό προσανατολισμό. Οσο για τον χώρο των ανισοτήτων, εδώ παρατηρούμε σημαντικές διαφορές από τις ΗΠΑ. Κυρίως στον αστικό χώρο, οι ανισότητες εντείνονται και οι κινέζοι πολυεκατομμυριούχοι πολλαπλασιάζονται. Από την άλλη μεριά, η απόλυτη φτώχεια, κυρίως στον αγροτικό χώρο, μειώνεται με πρωτοφανείς ρυθμούς. Ετσι, πάνω από πεντακόσια εκατομμύρια άνθρωποι έχουν ξεπεράσει την κατάσταση της απόλυτης εξαθλίωσης. Για πρώτη φορά στη μακρά ιστορία της χώρας, σε περιόδους κακής σοδειάς, οι αγρότες δεν πεθαίνουν από την πείνα. Αρα στην κινεζική περίπτωση έχουμε εντεινόμενες ανισότητες αλλά στη βάση της κοινωνικής πυραμίδας η απόλυτη φτώχεια μειώνεται εντυπωσιακά.

Οι δύο διακρίσεις αριστερά – δεξιά και ανοιχτό – κλειστό αλληλοσυμπληρώνονται. Δεν υπάρχει «υπέρβαση» της πρώτης από τη δεύτερη. Η λεγόμενη υπέρβαση είναι αποτέλεσμα μόδας και όχι ουσίας. Δεν είναι δυνατόν να αναλύσουμε σήμερα έναν κοινωνικό σχηματισμό χωρίς να λάβουμε υπόψη μας και τις δύο διαστάσεις του. Είτε μας ενδιαφέρουν οι κοινωνικοί ανταγωνισμοί, η αναδιανομή ή μη του πλούτου, της πολιτικής δύναμης και της πολιτισμικής επιρροής, είτε ο απομονωτισμός και ο προστατευτισμός, και στις δύο περιπτώσεις ο πολύπλοκος τρόπος άρθρωσης και των δύο παραπάνω διαστάσεων είναι απόλυτα αναγκαίος.

Ο κ. Νίκος Μουζέλης είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας LSE.