Η παρθένος – μητέρα

Μετάφραση Κωνσταντίνος Παλαιολόγος. Επίμετρο Carlos A. Longhurst

Εκδόσεις Gutenberg, 2017

σελ. 262, τιμή 14 ευρώ

Η Χερτρούδις (η θεία Τούλα) σ’ αυτό το μυθιστόρημα του Μιγκέλ ντε Ουναμούνο είναι ένας από τους πλέον ασυνήθιστους –κι αινιγματικούς –χαρακτήρες στην παγκόσμια πεζογραφία. Το βιβλίο πρωτοκυκλοφόρησε στην Ισπανία το 1921 αλλά το θέμα του απασχολούσε τον Ουναμούνο επί δύο σχεδόν δεκαετίες. Πώς θα έπρεπε να δοθεί ο χαρακτήρας μιας νεαρής γυναίκας που αποφασίζει να μείνει ανύπαντρη προκειμένου να φροντίσει τα παιδιά της πεθαμένης αδελφής της, να αρνηθεί να παντρευτεί τον κουνιάδο της ή άλλον άντρα και να γίνει έτσι «παρθένος-μητέρα»; Πώς συμβιβάζεται αυτό το παράδοξο με την ανθρώπινη φύση;

Η Θεία Τούλα δεν είναι το μόνο «παράδοξο» μυθιστόρημα του Ουναμούνο. Εχει όμως προκαλέσει τις περισσότερες συζητήσεις και δεν είναι τυχαίο που μεταφράστηκε τρεις φορές ως σήμερα στα ελληνικά. Αλλά αυτή η τελευταία έκδοση, που περιλαμβάνει πρόλογο του ίδιου του συγγραφέα, χρονολόγιο της ζωής και του έργου του και εισαγωγικό σημείωμα του μεταφραστή, συνοδεύεται από ένα εξαιρετικό –εκτενές –επίμετρο του Carlos A. Longhurst, δεινού μελετητή της ισπανικής λογοτεχνίας και ιδιαίτερα δύο κορυφαίων συγγραφέων της: του Πίο Μπαρόχα και του Μιγκέλ ντε Ουναμούνο. Θα έλεγα μάλιστα ότι διαβάζοντας κανείς το θαυμάσιο αυτό επίμετρο είναι σαν να ξαναδιαβάζει το μυθιστόρημα.

Εχουμε δύο αδελφές, τη Ρόσα και τη Χερτρούδις. Η πρώτη ήταν προκλητικά όμορφη, «σάρκινο λουλούδι που άνθιζε κάτω από τον ουρανό», όμως «έτσι και τις κοιτούσε κανείς από κοντά, ήταν η Χερτρούδις εκείνη που ξυπνούσε πολύ περισσότερο τη λαχτάρα για απόλαυση» μας λέει από το πρώτο ακόμη κεφάλαιο ο Ουναμούνο. Τη Ρόζα την πολιορκεί ο Ραμίρο και η Χερτρούδις τον πιέζει να τον παντρευτεί, όπως και συμβαίνει. Η Ρόζα κάνει τρία παιδιά αλλά σε κάθε γέννα η υγεία της όλο και χειροτερεύει –και πεθαίνει. Ο Ραμίρο τότε ζητεί από τη Χερτρούδις, που στο μεταξύ έχει μετακομίσει στο σπίτι του κουνιάδου της, να τον παντρευτεί, όμως εκείνη αρνείται και τον πιέζει να παντρευτεί την υπηρέτρια. Εκείνη θα είναι πλέον η μητέρα των παιδιών του, αλλά θα μείνει παρθένα αφού, όπως έγραφε ο Ουναμούνο στις 3 Νοεμβρίου 1902 στον καταλανό ποιητή Χουάν Μαραγάλ, «δεν θέλει να σπιλώσει με το συζυγικό καθήκον τον χώρο όπου αναπνέουν αέρα αγνότητας τα παιδιά της». Και συνεχίζει στην ίδια επιστολή: «Εχοντας ικανοποιήσει το μητρικό της ένστικτο, για ποιο λόγο να χάσει την παρθενία της; Είναι παρθένος-μητέρα».

Είναι σχεδόν βέβαιο πως ο αναγνώστης –και ακόμη περισσότερο η αναγνώστρια –δεν αισθάνεται συμπάθεια, σήμερα ιδιαίτερα, για μια τέτοια πρωταγωνίστρια, όχι όμως και ο συγγραφέας, που τη συμπάθειά του την εκφράζει πολύ διακριτικά. Αυτή η πουριτανή δίνει ως το τέλος μάχη με τη σεξουαλικότητά της, προκειμένου να μείνει παρθένα. Είναι απολύτως αφοσιωμένη στα παιδιά του κουνιάδου της –κι ας καταδικάζει τον εαυτό της στη στειρότητα. Και την υπόσχεση που δίνει στην ετοιμοθάνατη αδελφή της ότι θα παντρευτεί τον Ραμίρο δεν την τηρεί. Η Ρόζα, κατά την ίδια, δεν το εννοούσε. Αν παντρευόταν κι αποκτούσε κι εκείνη παιδιά, τότε θα έπαυε να είναι η μητέρα των παιδιών της αδελφής της και θα γινόταν μητριά τους. Η μητρότητα που επιθυμούσε και είχε αποκτήσει ήταν κατά τον Ουναμούνο «πνευματική».

Η Χερτρούδις θεωρεί τους άντρες ζωώδεις και άξεστους που προσεγγίζουν τις γυναίκες μόνο για να ικανοποιήσουν τα σεξουαλικά τους ένστικτα. Ομως η αγνότητα στην οποία έχει καταδικάσει τον εαυτό της δεν έχει θρησκευτικό χαρακτήρα –παρά τη λατρεία που τρέφει για την Παρθένο Μαρία. Ούτε βέβαια μπορεί κανείς να εκλάβει τη γυναίκα αυτή ως πρώιμη φεμινίστρια –η αντίθεσή της στον κόσμο των ανδρών δεν είναι ούτε κοινωνικής ούτε ηθικής φύσεως. Οι άντρες την απωθούν γιατί τη φοβίζουν. Είναι οι κηφήνες.

Αυτό το είδος της παράλογης μητριαρχίας (η Χερτρούδις είναι καταπιεστική και σκληρή και όλη της την τρυφερότητα τη διοχετεύει στα «παιδιά της») μπορεί να εκπλήττει τον σημερινό αναγνώστη. Ακόμη περισσότερο γιατί ο συγγραφέας δεν μας δίνει ούτε τον τόπο ούτε τον χρόνο στον οποίο εκτυλίσσεται η υπόθεση κι επικεντρώνεται αποκλειστικά στους χαρακτήρες, στο ανερμήνευτο που κρύβει η ανθρώπινη ψυχή. Το ανερμήνευτο αυτό ο Ουναμούνο το ονομάζει «αγώνα» και τους χαρακτήρες του «αγωνιστές». Αγωνιστές που προσπαθούν όχι να μάθουν ποιοι είναι αλλά να κατακτήσουν τον εαυτό που επιθυμούν.

Μα είναι «αγωνίστρια» η Χερτρούδις (θεία Τούλα); Είναι άραγε η γυναίκα που θυσιάζεται για τους άλλους ή ένα ον που η συμπεριφορά του είναι απάνθρωπη; Οπως το πάρει κανείς. Οι κριτικοί στον ισπανόφωνο κόσμο παραμένουν και σήμερα διχασμένοι, πράγμα που αποδεικνύει πως ο χαρακτήρας αυτός παρά τις εμμονές του είναι από τους πλέον περίπλοκους στο έργο του Ουναμούνο. Τον ορίζει εύκολα κάποιος αλλά η προσωπικότητά του είναι εξαιρετικά δύσκολο να οριστεί κι έχει σχέση με τη σύμφωνα με τον Ουναμούνο διπλή φύση του ανθρώπου που σε όλο του το έργο προσπάθησε να διεισδύσει στην «κατακόμβη της ψυχής, εκεί όπου δεν θέλει να κατεβεί κανένας από τους θνητούς», όπως γράφει στον πρόλογο. Γι’ αυτό και εδώ όλοι οι βασικοί χαρακτήρες του πεθαίνουν.

Η επιμελημένη έκδοση είναι ταυτοχρόνως και μια εισαγωγή στο έργο και την κοσμοαντίληψη του Ουναμούνο και λειτουργεί ως κίνητρο για τον αναγνώστη να αναζητήσει και να διαβάσει κι άλλα βιβλία του που κυκλοφορούν στα ελληνικά: το Μυθιστόρημα του Δον Σαντάλιο, σκακιστή, την Καταχνιά, κορυφαίο μυθιστόρημά του, και το ερεθιστικό και πάντα επίκαιρο δοκίμιό του Η αγωνία του χριστιανισμού.